Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.1975, Qupperneq 12

STANZAÐ
Á ..
STROND
Þetta skrif hefst á höfuðdaginn
— 29. ágúst — s.l. sumar. Og við
erum stödd á hlaðinu við gamlan
skóla — Strönd á Rangárvöllum.
Þótt enn lifi 7 vikur þessa sól-
ríka sumars, er slætti víðast hvar
lokið á Suðurlandi. Svo er tækn-
inni og eindregnum, samfelldum
þurrki á besta heyskapartímanum
fyrir að þakka. En nú er komin
væta. Ekki svo að skilja, að hann
sé lagstur í þennan klassiska,
sunnlenska rosa, þegar tæpast
þornar af steini svo dögum eða
jafnvel vikum, skiptir. Það fannst
manni þreytandi tið í gamla daga,
fyrir daga súrheysturna og súg-
þurrkunar, að ekki séu nú nefnd-
ar heykögglaverksmiðjurnar, sem
framleiða sitt kjarngóða, gómsæta
fóður handa gripunum, hvernig
sem viðrar. En því eru þessar
fabrikkur nefndar hér, að héðan
blasir við ein slík, verksmiðjan á
Hvolsvelli standandi mitt á græn-
um, sléttum flötum sinna við-
lendu túna. Hún framleiðir gras-
mjöl af fullum krafti. Frá henni
stígur léttur, hvitur eimur og ber
við loft í gulu upprofi landsuðurs-
ins i hægviðri þessa höfuðdags.
Hér heima við Strönd ríkir
kyrrð og ró, það er fámennt á
þessum bæ og heyverkum lokið
eins og annarsstaðar. Suður í veit-
unni utan við Strandarsikið eru
nokkrar ær á beit með bústin,
þroskavænleg lömb. Þau verða
væn í haust, blessuð lömbin, sem
hljóta að deyja til þess að bóndinn
fái laun fyrir vinnu sina og neyt-
endur sina lambasteik.
Hér er engan nautpening að sjá,
hvorki mjólkurkýr né geldneyti,
hér virðist því ekki rekinn það
sem kallað .er af fréttamönnum
fjölmiðlanna „blandaður búskap-
ur“. Þó eru hér fleiri skepnur en
sauðféð, því að hvað er einn
sveitabær án hrossa, „þarfasta
þjónsins" í gamalli og nýrri merk-
ingu þessara orða, þótt þörfin sé
önnur en áður fyrr. Og það væri
synd að segja að hér sé hrossa
vant. Þó skulu ekki nefndar nein-
ar tölur. Rangæingar hafa líka
jafnan verið með hrossaríkustu
bændum þessa lands.
En þótt kyrrð og rósemi fá-
mennisins sé nú hér í algleym-
ingi, þá hefur það ekki alltaf ver-
ið svo.
Fjarri fer þvi.
Þetta hús var á sinum tíma ekki
reist til þess að hingað gæti ifiað-
ur farið til þess að njóta þeirra
áhrifa, sem heimur þagnarinnar
hefur fyrir þroska sálarinnar og
jafnvægi hugans.
Hér á Strönd er stæðilegt skóla-
hús, reist á þeim tíma, þegar
heimavistarskólarnir voru að
koma til sögunnar og taka við af
farkennslunni. Nú eru liðin meira
en 40 ár síðan Aðalsteinn Eiríks-
son skrifaði í Menntamál um
„Fræðslumál sveitanna“ og bar
fram tillögur I 10 liðum þar sem
sá fyrsti hljóðar svo: „Lagt sé
kapp á að reisa starfs- og skóla-
heimili fyrir einn eða fleiri
hreppa eftir ástæðum.“
En Rangvellingar sameinuðust
ekki öðrum sveitarfélögum um
skóla sinn. Hreppur þeirra mun
líka vera einn með þeim víðlend-
ustu á Suðurlandi, um 50 km á
lengd og 25 km á breidd að sögn
kunnugra. En hann var löngum
strjálbýll, enda mikið af landinu
hraun og eyðisandar. Þegar þetta
sögubrot hefst voru þar hátt í 40
búendur og skólamálin með far-
kennslusniði eins og í öðrum
sveitum, börn hátt í 20 á skóla-
skyldualdri — 10—14 ára.
Þá var oddviti sá ráðsvinni
klerkur sr. Erlendur í Odda og
með honum í hreppsnefnd Bogi í
Kirkjubæ, Elias í Oddhól, Guð-
mundur á Stóra-Hofi og Skúli á
Keldum. Þrír af þeim, sr. Erlend-
ur, Bogi og Guðmundur, skipuðu
jafnframt skólanefnd og koma því
mest við þessa sögu.
I annan stað er svo þess áð geta,
að upp kom sú hreyfing meðal
kennara og fræðsluyfirvalda, að-
allega fyrir forgöngu Aðalsteins
Eiríkssonar, eins og fyrr segir, að
stofna heimavistarskóla í sveit-
um, sem koma skyldu í stað far-
kennslunnar. Einn slíkur skóli
hafði þá verið rekinn alllengi hér
á landi. Það var á Ásum í Eystri-
hrepp og annar nýlega tekinn til
starfa á Flúðum í Ytri-hrepp. Og
sjálfsagt hafa þeir verið víðar.
Var það um sama leyti og Aðal-
steinn hratt af staó skólastofnun á
Reykjanesi við Isafjarðardjúp, að
hreppsnefndin í Rangárvalla-
hreppi hófst handa um byggingu
yfir skóla sinn. Honum var valinn
staður á Strönd, gömlu eyðibýli i
sandhafi Rangárþings. Þar hafði
þá lengi verið auðn enda segir um
Strönd i Jarðabók Á.M. og P.V. að
jörðin liggi undir stórum spjöll-
um, því að „túni, slægjum og hög-
um grandar mikið blásturssand-
ur“. Þarna var þó enn allmikið
graslendi vestan við Strandarsiki,
nokkuð af því girt þar sem kyn-
bótanaut bænda gengu á sumrin.
Þessa jörð keypti hreppurinn af
ríkinu fyrir 700 krónur. Teikning
af húsinu var fengin hjá Þóri
Baldvinssyni, kostnaðarátælun:
27. þús. kr., heimavistarpláss fyr-
ir allt að 16 börn, kennslustofur
og kennaraíbúð. Þetta gekk allt
eins og í sögu, enda ötulir og
ráðsvinnir forgöngumenn með
einhug allra hreppsbúa að baki
sér. Byggingin fór 5000 kr. fram
úr áætlun, svo að húsið með öllu
tilheyrandi mun hafa kostað um
32 þús. kr.
Ekki skai hér tekin ábyrgð á
þessum tölum. Þó munu þær vera
Eftir
Gísla
Brynjölfsson
Skólahúsið á Strönd eins og það
leit út f fyrrasumar.
Eins og út úr málverki eftir Gunnlaug Scheving: Konan og barnið,
kýrin og kálfurinn. Hér á greiniiega að fara að mjólka.
4
Hlaðan er orðin full, búið að setja
í garð og tyrfa.
nærri því rétta. En svo smáar eru
þær að oss, börnum verðbólgunn-
ar, gengur illa að átta oss á gildi
þeirra. Rikið greiddi helming
kostnaðar. Hitt átti að koma frá
hreppsfélaginu, sem hafði aðeins
3—4 þús. kr. útsvarstekjur, enda
kreppa í landi með láglendisdilk-
inn i 8—10 krónum. En hér var
vel haldið á málum, ekki sist fjár-
málum. Eitthvað smávegis var til
í sjóði. Stofnað var til nýbýlis á
Strönd og út á það var slegið 6000
kr. lán i Búnaðarbanka, þótt Páli
Eggert, sem þá var bankastjóri,
fyndist það ekki álitleg fjárfest-
ing á foksöndum Rangárþings.
Gjafir komu frá góðum mönnum
(Steinn í Oddhól gaf 1000 kr.) og
hreppsbúar unnu sem sjálfboða-
liðar. Þá voru hugsjónirnar ekki
búnar að gefa upp öndina og ann-
ir einyrkjastórbúskaparins i
sveitunum ekki komnar í al-
gleyming. Þessvegna gátu Rang-
vellingar reist skóla sipn án þess
að iþyngja tekjulitlum bændum
með auknum útsvörum. Yfirsmið-
ur var Kjartan Olafsson, Þingey-
ingur að ætt. Dreif hann húsið
upp á ótrúlega skömmum tíma af
miklum dugnaði og ósérhlifni.
Steyptir voru tvöfaldir veggir
með mómylsnu á milli til einangr-
unar. Steypuefni mun ekki hafa
verið sem best, enda skorti á þvi
vísindalegar rannsóknir. Hafa nú
suðaustur veggir hússins verið
klæddir bárujárni til að standast
landsynnings-slagveðrin; hefur
það reynst vel.
Strandarskóli er mikið myndar-
hús, tvær hæðir og kjallari. A
neðri hæð voru í austurhluta
kennslustofa og borðstofa með
hreyfanlegu þili á milli. Var það
með ráði gert svo sem siðar mun
sagt veróa. Að vestanverðu var
rúmgóð smíðastofa og eldhús.
Inngangur var á miðri suðurhlið.
Uppi var íbúð skólastjóra, 3 her-
bergi, svefnstofur nemenda, 2
herbergi, og kames fyrir ráðs-
konu eftir að hún kom til starfa
við heimavistina.
Nú þurfti að ráða skólastjóra.
— Það val þurfti að vanda þvi að
hætt var við að með honum stæði
— eða félli — þessi unga mennta-
stofnun, sem var nýjung i
fræðslumálum sýslunnar. Hann
þurfti að vera meira en kennari,
þvi að það er vissulega sannmæli,
sem segir i tillögum Aðalsteins
Eiríkssonar um starfstilhögun
heimavistar barnaskóla:
„Skólinn þarf fyrst og fremst að
vera heimili I þess orðs beztu
merkingu. Kennarinn er þá heim-
ilisfaðir og nemendur börn hans.
Stjórnsemi og umhyggja verða að
einkenna heimilið öðru fremur
... mikið ríóur á festu og lagni
heimilisföðurins, ef vei á að tak-
ast, heimilisreglur fáar og óbrotn-
ar en stranglega fylgt.“
Fyrir valinu sem skólastjóri og
heimilisfaðir á Strönd varð Frí-
mann Jónasson frá Fremri-Kotum
í Norðurárdal i Skagafirði. Hann
var rúmlega þrítugur (f. 1901),
hafði tekið kennarapróf 22 ára,
kenndi síðan tvö ár vestur við
Isafjarðardjúp. En árin 1925—33
var hann kennari á Akranesi er
Rangvellingar völdu hann sem
skólastjóra.
Það er ekki gott að maðurinn sé
einsamall, allra síst fyrir heima-
vistarskólastjóra. Og Frímann
fluttist ekki einn að Strönd. Árið
1926 hafði hann kvænst skólasyst-
ur sinni, Málfríði Björnsdóttur
frá Innsta-Vogi á Akranesi. Svo
var það einn af fáum sólskinsdög-
um þess mikla rigningarsumars
1933, að þau hjónin óku austur að
Strönd og skólanefndin hélt fund
með nýja skólastjóranum í brekk-
unni sunnan við skólahúsið. Þá
var bygging þess langt komin og
um veturnætur var flutt inn og
kennslan hófst, þótt i mörgu væri
ófrágengið. Börnin voru um og
yfir 20 i tveim deildum, sem voru
mánuð í senn í skólanum. Þannig
fengu þau þriggja mánaða
kennslu yfir veturinn, en aðra 3
mánuði skyldu þau læra heima.
Þeir, sem þekkja til heimavist-
arskóla, vita, að vandi þeirra og
viðfangsefni er ekki síst fólgið I
því að hafa ofan af fyrir nemend-
unum utan sjálfra kennslustund-
anna.
1 nýlega birtri grein eftir
heimavistarskólastjóra á Suður-
landi, Gunnar Guðmundsson á
Laugalandi í Holtum, segir að sá
tími dagsins, þegar kennslan
standi yfir, sé yfirleitt sá rólegasti
í öllu skólastarfinu. „Þetta þykir