Lesbók Morgunblaðsins - 16.04.1978, Qupperneq 12

Henrik Groth
HVERSVEGNA
LEIÐIST
OKKURSVONA?
Bæöi heimsbókmenntirnar og trúar-
branðasanan hafa aö neyma ótölulegan
fjölda frásagna af ástríðufullum elskendum
og heilögum mönnum og konum, sem hafa
evtt allri ævi sinni í einveru. I órofa
samfélagi við Guö hefur fólk búiö í
steinbyrgjum eöa hellum í eyðimörkum, í
fátæklegum klausturklefum, eða setið á
súlum í 50 ár, meðan aöskildir elskendur
biðu hvors annars árangurslaust og án þess
að kveina.
Það fara engar sögur af því, að þessu fólki
hafi nokkru sinni leiðst. Það er líka
óskáldlegt fyrirbæri, lítt til þess fallið að
vera viðfangsefni skálda og heimspekinga.
En hér komum við strax að mörkum
vandamáls okkar: Hvað er eiginlega leið-
indi? Það er hægt að skilgreina þau sem
skort á viðburðum hið ytra og innra,
sálarlegan tómleika meö taugaóstyrk. Það
er sársaukafullt að þrá þann, sem maður
elskar, en ekki leiðinlegt, og ævilangt
samtal við Guð veitir sálinni dýpt og
fyllingu og sinninu fró og yl. Ef einhverjum
leiðist við þessar aðstæður, þá væri það
helzt Guð, sem hefur um svo margt annað
og marga að hugsa.
En ekki skal af útliti dæma. Margir, sem
eru einmana, halda, að þeir séu að deyja af
sorg eða söknuði. I rauninni eru þeir að láta
sér leiðast í hel, af því að þeir lenda í
aðstöðu, sem þeir eru allsendis óviðbúnir.
Þegar ekkert skeður, eða þegar það, sem
gerist, heyrist, sézt og er sagt, vekur ekki
áhuga, eða þegar sinnið býr ekki yfir
þekkingu eða forsendum að forvitni, birtist
mönnum auðn og tóm og þeir verða
eirðarlausir og vanmátta. Eða við getum —
á vorum tímum — talað um horror vacui
mannkynsins, skelfinguna gagntvart tóm-
inu.
Því að leiðindi eru í allri sinni feikilegu
útbreiðslu nútíma fyrirbæri. Með auknum
frítímum höfum við fengið endalaus tilboð
um skemmtanir og tómstundagaman. Þar
að auki er samtíminn settur á svið í
fjölmiðlum sem glæpamynd. Að sínu leyti
sameinar kynfýsnin allt mannkynið, sem
ástundar samfarir að því er virðist allt frá
barnæsku. En það skýtur skökku við, að
lykilorð samtímans eru eigi að síður:
einvera og einangrun, fásinni og firring. Og
með aukinni velmegun, skemmtanaframboði
og tómstundum virðist svo sem hinn
kröfuharði og tilætlunarsami fái aldrei
nægju sína eða fyllingu í lífinu: mönnum
leiðist. Samtíminn býður upp á allt nema
trú og deilir öllu út nema hæfileikanum til
að taka örlögum sínum. Óánægja varð
nauðsynlegt tæki, þegar gerðar voru
tilraunir til að bæta þjóðfélagið. Þegar
nálgaðist markið, sátu menn uppi með
óánægjuna, sem virðist hafa gagntekið
nútímamanninn eins og ólæknandi sjúk-
dómur. Hvorki heimsbókmenntirnar eða
sálfræðin hafa fjallað um leiðindin. Lesend-
um nútíma einstefnuskáldskapar eða ný-
tizku sálfræðirita getur að vísu þrautleiðst
við lesturinn. En þeir fá enga skýringu á því,
hvað leiðindi séu, enda þótt sálfræðingar
okkar fjalli um allar gerðir sálarástands frá
námsþreytu til kynferðislegrar fullnæging-
ar.
Áður en við snúum okkur að ákveðnum
fyrirbærum leiðinda, skulum við gefa gaum
að vissum sviðum, yfirgripsmiklum en lítt
áberandi, þangað sem leiöindi komast ekki,
nema sérstakar aðstæður séu fyrir hendi.
í fyrsta lagi: Hin taktfasta endurtekning
hversdagsins er róandi og ekki leiðinleg.
Jafnt og stöðugt starf og heimilislíf með
áunnum skylduverkum þarf ekki að vera
leiðinlegt. Hið sama gildir um samtöl viö
vini og heimilisfólk, spjall um smávægilega
viðburði, hina munnlegu skiptimynt vinátt-
unnar. Efnislega séð er þetta allt lítilvægt,
en þaö er — að eðlilegu marki — ekki
leiðinlegt. Það er öllu fremur grundvöllur-
inn að víld, skilyrði fyrir eðlilegu og rólegu
lífi og söfnun á kröftum fyrir hin
nauðsynlegu, skyndilegu og athyglisverðari
sambönd og átök í lífinu.
Ef ekkert er um hin síðastnefndu
fyrirbæri, er hætta á ferðum. Það táknar,
að viðkomandi sé lítt næmur fyrir ytri
áhrifum. Kannski er blaðalestur ekki
nægilegur eða að útvarp, sjónvarp og bækur
hafi ekki það efni að bjóða, sem áhuga veki.
Fólk verður leiðinlegt, þvaðrið verður
endalaust og tilgangslaust, og allar leiðir út
í hinn mikla veruleika eru lokaðar. Hinum
ógæfusömu, sem stöðugt verða að hlusta á
hið tilbre.vtingarlausa suð, getur þá leiðst
svo, að þeim liggur við sturlun. Ef samveran
dregst á langinn, geta áhrifin orðið beinlínis
líkamleg. Einu sinni féll ég sjálfur í yfirlið
við slíkt tilfelli.
En áður en við lendum í varhugaveröum
alhæfingum, skulum viö taka nokkur
áþreifanlegri dæmi. Það er til fólk, sem er
óþolandi leiðinlegt. Slikar persónur kalla
Englendingar „bores". Hvers konar fólk er
það?
Við veljum tvær gerðir, sem oft verða á
vegi okkar, þegar við höfum ekki forðað
okkur í tíma.
Þegar einhver hefur farið í ferðalag, verða
þeir, sem heima sátu, oft að þola mikið álag.
Viðkomandi hefur frá ýmsu að segja.
Staðarnöfn, viðkomustaðir, hótel og veit-
ingastaðir koma í löngum bunum og oft með
tilvitnunum í ómerkilega hluti, sem ómerki-
legt fólk hefur sagt á ómerkilegum stöðum
í landafræðinni. Áheyrandinn er knúður til
að halda sér saman, þó að honum leiðist
kannski svo hræðilega, að hann sé að verða
vitstola. Síðast bjargar hann sér þó oftast
á flótta.
Það eru ekki aðeins þeir, sem ferðast til
útlanda, sem eru þreytandi. Þvert á móti:
norskir fjallgöngumenn geta orðið enn
skæðari, þegar þeir koma heim aftur. Þá
rignir yfir menn örnefnum, sem minna
áheyrendur ekki á neitt skemmtilegt eða
merkilegt. Við fylgjumst með ferðamannin-
um á milli sæluhúsa, og alla jafna fylgir
ferðasögunni viðauki, sem gerir hana með
öllu óþolandi: Það verður að hlusta á
endalausar fullyrðingar um ágæti og
gestrisni allra, sem viðkomandi hitti eða
tóku á móti honum, og hinir beztu eru
aðeins nefndir með fornafni. Það er enginn
að efast um, að allt hafi þetta verið indælis
fólk. Maður getur orðið svo ruglaður og
þreyttur á því að hlusta á þetta, að mann
langi til tilbreytingar að heyra, að viðkom-
andi hafi verið kynvilltur, ofstopi og sadisti,
fyrrverandi bankaræningi eða eitthvað því
um líkt.
Það er því miður sorgleg regla, að fólk,
sem talar vel um samborgara sína, er
leiðinlegt, en rógberarnir skemmtilegir. Og
hér bætist einn siðferðilegur, ljós púnktur
við: Þeir sem koma upp um vini sína í
samtölum, eru að minnsta kosti ekki
siöspilltir sjálfir. Og áhugaverðir eru þeir.
En hér er- ég einmitt kominn að því, sem
ég þarf að leggja ríka áherzlu á: skemmtun-
argildi manns er allt annað en manngildi
hans, sem Guð vegur og metur á efsta degi.
Hinn þögli gestur getur verið þér til
leiðinda, af því að hann segir ekki neitt,
meðan á samveru stendur. En bak við
tilbreytingarlaust andlitið geymir hann
dýrleg verðmæti, sem því miður eru
óseljanleg. Svipuðu máli skiptir um mikil
skáld. Ástæðan til þess, að það er svo oft»
leiðinlegt að vera með þeim, er sú, að þeir
eru stöðugt að reyna að festa sér í minni
athugasemdir fyrir næstu bók. Þeir eru þess
vegna þögulir eins og ostrur. Maður á sem
„Þegar einhver hefur fariö í feröalag, veröa peir sem heima sðtu, oft aö pola mikiö álag. Viökomandi hefur frð
ýmsu aö segja. Staöarnöfn, víökomustaöir, hótel og veitingastaöir koma í löngum bunum og oft meö tilvitnunum
í ómerkilega hluti, sem ómerkilegt fólk hefur sagt á ómerkilegum stööum í landafræöinni. Áheyrandinn er knúöur
til aö halda sér saman, þó aö honum leiöist kannski svo hræöilega, aö hann sé aö veröa vitstola. Síöast bjargar
hann sér þó oftast á flótta“.