Lesbók Morgunblaðsins - 26.11.1978, Page 2

Fyrir 4-0 ámm
HVERNIG GAT
Grein Þessi er kafli, reyndar nokkuó
styttur, úr síðustu bók rithöfundarins og
blaöamannsins Jan Olof Olssons, en
hann lézt á s.l. ári. Bókin, sem kom út í
fyrra, heitir: „Einhvers staðar í SvíÞjóð“
og fjallar um Svíþjóö og síöari heims-
styrjöldina og pann vanda, sem hún
skapaði bæði almenningi og stjórnvöld-
um. Bókin er öðrum præði handrit að
sjónvarpsmynd um petta efni, og mun
hún hafa veriö með afbrigðum vinsæl,
en inn á milli er skotið köflum
sagnfræðilega efnis í fullri alvöru, en bó
meö Þeim létta og lipra stíl, sem er aðall
Jan Olof Olssons sem rithöfundar. Saga
20. aldar var eitt helzta áhugaefni
höfundar, og hann skrifaði fjölmargar
bækur um viöburði vorrar aldar. Leitaði
hann ávallt sannleikans fordómalaust.
Margar milljónir manna dáöu
hann og fylgdu honum.
Aðrar milljónir voru hrædd-
ar viö hann. Alls staðar var
fólk háö honum, á þann
einfalda hátt, aö örlög þeirra og líf voru
undir því komin, hvaö honum dytti í hug
aö gera.
Margar milljónir manna dóu fyrir tímann
vegna ákvaröana, sem' hann tók. Og
þegar Adolf Hitler svifti sig lífi í
neðanjarðarbyrgi undir þeirri höfuöborg,
þar sem hann haföi ríkt í 12 ár — og sem
hverfi fyrir hverfi var tekin af sovézka
hernum — var hægt aö ímynda sér, hvað
hann heföi kostað land sitt og heiminn.
Hann haföi sett á sviö sín utanríkispóli-
tísku dirfskubrögö og egnt til síöari
heimsstyrjaldarinnar til aö skapa Þýzka-
landi aukið svigrúm. Hann lét eftir sig
niðurbrotiö og limlest Þýzkaland, klofið í
tvö ríki. Hann þrumaði um krossferö gegn
kommúnismanum. Hann náöi fótfestu í
miöri Evrópu vegna stríös hans.
Kostaði meira en 50 milljónir
manna lífiö
Þetta voru hinar stjórnmálalegu af-
leiðingar. Ógerningur er aftur á móti aö
skilja eöa gera sér neina grein fyrir öllum
þeim mannlegu harmleikjum, sem hann
átti sök á. Taliö er, aö 27 milljónir
hermanna hafi fallið eöa horfiö, 25
milljónir óbreyttra borgara hafi farizt í
loftárásum, á flótta, af hungri^ Af þeim
voru milli 5 og 7 milljónir myrtar í
dauöaverksmiöjum fangabúðanna.
Milljónir manna voru auk þess flæmdar í
stríðinu og eftir það frá landi sínu og
heimabyggð. Fjölskyldum var splundraö.
Fólk, sem átti saman, týndi hvort ööru
fyrir fullt og allt á flótta eöa viö
nauöungarflutninga, sem voru svo um-
fangsmiklir, aö þeim veröur aöeins jafnað
við hina miklu þjóðflutninga fornaldar.
Þegar Þýzkaland haföi veriö yfirbugaö
og stríöinu var lokið, fékk heimurinn hinar
hroðalegu upplýsingar um viðurstyggileg
grimmdarverk Hitlersstjórnarinnar. A öllu
yfirráöasvæöi nazista á meginlandi
Evrópu var byggt upp flutningakerfi og
reistar „dauöaverksmiöjur" til þess aö
útrýma milljónum manna, sem voru
flokkaðar undir þaö aö vera „óæöra kyns“
eöa „hættulegar" hinni germönsku menn-
ingu og hinum norræna kynstofni. Þær
voru aflífaðar meö þaulskipulögðum og
fljótvirkum aðferðum.
Aö slík útrýming fólks, sem hann hafði
vanþóknun á, væri eitt af ætlunarverkum
Hitlers, mátti lesa í hinu mikla stefnuriti
hans, „Barátta mín“, frá þriðja áratugnum
— ekki alveg berum orðum, en þaö mátti
skilja þaö þannig. En bæöi var þaö, aö
bókin var svo leiðinleg, aö þrátt fyrir
risaupplögin, sem hún kom út í, voru þeir
fáir, sem lásu hana gaumgæfilega, og svo
virtist þetta svo frámunalega ruddalegt,
aö menn tóku það ekki alvarlega.
Ekki nema sanngjarnt,
að Þjóöverjar fœrðu dálítið
út kvíarnar
Þaö er hægt að gagnrýna og stundum
jafnvel aö fyrirlíta alla þá, sem dáöust aö
Hitler á fjóröa áratugnum og lofuðu hann
— hann átti marga eldheita áhangendur,
víöa um lönd. En í Þýzkalandi og utan
þess voru margir, sem hreinskilnislega
töldu Hitler ágætan, þangaö til styrjöldin
brauzt út 1939. Svo var til dæmis
vafalaust um flesta Englendinga, ekki sízt
marga af fremstu stjórnmálamönnum
Englands.
Þeir höföu alltaf haft slæma samvizku út
af hinum höröu friðarskilmálum, sem
Þýzkaland var neytt til aö skrifa undir í
Versölum 1919. Þegar Hitler tók viö aö
rjúfa þau ákvæöi Versalasamninganna,
sem beindust gegn Þýzkalandi, vakti þaö
enga sérstaka hneykslun. Mönnum fannst
þaö ekki nema rétt og sanngjarnt, aö
Hitler innleiddi aftur þá almennu her-
skyldu í Þýzkalandi, sem Versala-
samningarnir bönnuöu — nágrannaríkin
Frakkland, Tékkóslóvakía og Pólland voru
nefnilega vel vígbúin. Og víst mátti
Þýzkaland hafa hersveitir í Rínarhéruöun-
um, á vesturbakka Rínar, þaö var þó
þýzkt land. Aö slíkt skyldi hafa veriö
bannaö í Versalasamningnum, var álitiö
meira en óréttlátt. Jafnvel sósíaldemó-
kratarnir í stórborginni Vín vildu áriö 1919
sameina Austurríki Þýzkalandi — og þaö
var ekki taliö neitt voöalegt, þó aö hann
sameinaði hiö litla Austurríki Þýzkalandi
1938. í útvarpinu mátti heyra fagnaðarlæti
mannfjöldans í Vín, en ekki hvernig
Gestapo hringdi dyrabjöllum gyöinganna
og flutti þá burt í fangabúöir...
Haustiö 1938 féllst heimurinn (en
fulltrúar hans voru England og Frakkland)
á, aö Hitler innlimaði landsvæði þýzksinn-
aöra og þýzkumælandi manna í Tékkó-
slóyakíu í Þýzkaland. Margir voru þeirrar
skoöunar, aö þetta væri einnig sanngjörn
og réttmæt breyting á hinum óréttlátu
Versalasamningum — enda bjuggu næst-
um því bara Þjóðverjar á þessum
landsvæöum, og þó aö þeir fengju aö
sameinast löndum sínum í Þýzkalandi!
Brezki forsætisráöherrann, Chamberlain,
sem lauk viöskiptum viö Hitler á nokkrum
fundum haustið 1938 í Bad Godesberg viö
Rín og í Munchen, hafði sennilega rétt
fyrir sér, þegar hann sagði, aö myndi
ómögulega geta sannfært landa sína um
þaö, aö þeir yröu aö fara í stríö til aö
koma í veg fyrir, aö Þjóðverjarnir í
Tékkóslóvakíu fengju aö sameinast
löndum sínum í Þýzkalandi.
Hitler blekkti jafnvel
stjórnmálamennina
Eftir á getum viö sagt — við, sem
höfum staöreyndir sögunnar aö byggja á
— aö þaö heföi verið betra að taka fyrir
hendurnar á Hitler meö valdi, hvenær sem
var milli 1933 og 1938 og stöðva hann. En
lýöræöisríki getur einfaldlega ekki hafiö
stríö til aö koma í veg fyrir árás. Þaö getur
þá fyrst farið í stríö, þegar því er ógnaö og
sýnt í tvo heimana. En Chamberlain haföi
á röngu aö standa, þegar hann hélt eftir
uppgjöriö við Hitler um sundurhlutun
Tékkóslóvakíu, aö hann heföi fært
heiminum „frið á vorum dögum", eins og
hann komst aö orði. Ári síðar var stríð
skolliö á. Englandi haföi veriö sýnt í tvo
heimana.
Hitler blekkti marga af helztu stjórn-
málamönnunum heimsins. Þaö var því
engin furða, þótt hann blekkti fjöldann
allan af venjulegu fólki.
Þegar Hitler hafði lokiö „valdatökunni" í
janúar 1933, skrifaöi tryggasti samstarfs-
maöur hans, Joseph Göbbels, áróöurs-
ráöherra, í dagbók sína: „Viö höfum
fengið völdin á löglegan hátt, en viö
munum ekki beita þeim á löglegan hátt.“
Eftir illa undirbúna og nánast fáránlega,
uppreisnartilraun 1923 (sem nær hafði
riðið flokknum aö fullu) haföi Hitler
ákveðið að ná völdum samkvæmt þing-
ræðislegum leikregium, með lýöræðisleg-
um og löglegum aöferðum. Fylgi flokksins
jókst gífurlega á skömmum tíma. En þaö
er nauðsynlegt aö hafa í huga, aö
meirihluti þýzku þjóöarinnar greiddi Hitler
aldrei atkvæði.
Viö kosningarnar til ríkisdagsins 1930
fékk flokkur nazista 18.2 af hundraöi
greiddra atkvæöa, við forsetakosning-
arnar 1932 fékk Hitler 36.6 af hundraði og
viö fyrri ríkisdagskosningarnar sama ár
fengu nazistar 37 af hundraöi greiddra
atkvæöa. Við síðari ríkisdagskosningarn-
ar 1932, í nóvember, haföi hlutfalliö þegar
minnkaö niður í 31.1 af hundraöi. Fylgi
flokksins var í rénum, þegar Hitler var
boöiö aö veröa ríkiskanslari þremur
mánuðum síöar, í janúar 1933.
Þjóöverjar höfðu Þaö
sæmilegt frá 1933—1939
Viö ríkisdagskosningarnar voriö 1933
eftir valdatökuna — þegar stjórnarand-
staðan hafði veriö brotin á bak aftur af
óheyrilegri haröýögi, allt hiö hernumda
ríkiskerfi notaö til hömlulauss og ósvífins
áróöurs og andstæðingunum ekki gefnir
neinir möguleikar til aö koma skoðunum
sínum á framfæri — fengu nazistar þrátt
fyrir allt ekki nema 43.9 af hundraöi
atkvæöa. Það fór því aldrei svo, aö
meirihluti Þjóöverja kysi Hitler.
Aftur á móti heyröi maöur það oft, allt
fram á sjöunda áratuginn, og nógu oft til
aö þaö hljómaði illa og yröi eins og útslitin
Aödáun, sem erfitt erö aö skýra: Fjöldi Þýzkra kvenna á öllum aldri fœr aö ganga framhjá foringjanum og sjá hann
meö eigin augum, — allt undir ströngu eftirliti Gestapo.
©