Lesbók Morgunblaðsins - 26.11.1978, Side 5

Frá vinstri: Chamberiain, Daladier, Hitler, Mussolini og Ciano greifi (utanríkisráöherra Ítalíu og tengdasonur
Mussolinis). Aö baki Hitlers og Mussolinis er von Ribbentrop (utanríkisráðherra Þýzkalands).
MÚNCHEN 1938
hendur Austurríki. Samtímis efldi stjórn
Hitlers nazista í Austurriki og það jók
sífellt spennuna í landinu.
Árið 1938, 12. febrúar, var Kurt von
Schuschnigg, kanslari Austurríkis,
kvaddur til Berchtesgaden, þar sem
Hitler dvaldi þá. Að viðstöddum Joachim
von Ribbentrop utanríkisráðherra, Franz
von Papen og fleiri þýzkum hershöfðingj-
um voru Schuschnigg settir úrslitakostir:
— Austurríski stjórnmálamaðurinn,
Arthur Seyss-Inquart, skyldi tekinn inn í
ríkisstjórnina og færi með innanríkismál
og lögreglan yrði undir hann gefin.
— Afbrotamönnum á sviði stjórnmála
skyldu gefnar upp sakir, þar á meðal
þeim, sem stóðu að morðinu á Engelberth
Dollfuss kanslara, sem verið hafði
harðsnúinn andstæðingur nazismans.
— Nazistum í Austurríki skyldi leyft að
ganga í eina stjórnmálaflokkinn, sem
leyfður var í landinu, svokallaða Fóstur-
landsfylkingu.
Fjórum dögum síðar varð Seyss-
Inquart innanríkisráðherra.
Hinn 11. marz voru lagðir fyrir
Schushnigg kanslara nýjir úrslitakostir:
Schuschnigg kanslari, sem hafði verið svo
djarfur i skiptum við Hitler að boða til
þjóðaratkvæðis um fullt sjálfstæði eða
samruna við Þýzkaland, skyldi afturkalla
það, segja af sér kanslaraembættinu og
fela það Seyss-Inquart.
Schuschnigg sagði af sér: — „Miklas
forseti hefur boðið mér að skýra
austurrísku þjóðinni frá því, að við
beygjum okkur fyrir ofureflinu. Guð
verndi Austurríki!"
Tólfta marz 1938 héldu þýzkar
hersveitir yfir landamærin, þar sem þær
höfðu verið til taks. Á undan fóru
vélhjólasveitir hratt yfir, og fótgöngulið
kom á eftir. Mótstaða var engin. Án þess
einu skoti væri hleypt af hvarf Austurríki
úr hópi sjálfstæðra þjóða.
Síðasta hindrunin fyrir friði
Brezki forsætisráðherrann Neville
Chamberlain getur varla hafa verið búinn
að gleyma örlögum Austurríkis, þegar
hann stóð einu misseri seinna á Heston-
flugvelli og veifaði friðarplagginu, og
talaði um frið „í okkar tíð“.
Chamberlain hélt, að markmið Hitlers
væru fyrst og fremst í því fólgin að
sameina alla minni hópa Þjóðverja innan
landamæra þýzka ríkisins. Og í ræðu í
brezka þinginu benti hann á, að
tékkneska spursmálið væri „hið síðasta
og ef til vill hættulegasta" vandamálið og
stæði í vegi fyrir friði í Evrópu.
Skýringin á bjartsýni Chamberlains er
sennilega sú, að haustið 1938 grunaði
„Friður um vora daga”
en entist ekki nema
í ellefu mánuði.
hann ekki hve víðtæk utanríkisáform
Hitlers voru í rauninni. Hann sá ekki, að
Súdetakrafa Hitlers var áfangi á leiðinni
að ná völdum í Tékkó-Slóvakíu. Chamber-
lain taldi sig því geta sannfært þingið
um, að Tékkó-Slóvakía í skjóli stórvelda-
ábyrgðar væri öruggari um sinn hag en
fyrir Múnchen ráðstefnuna. Sjaldan
hefur stjórnmálamanni skjátlast meira.
Tékkó-Slóvakía undir fargi
Tékkó-Slóvakía varð til sem ríki 1918
upp úr hluta af austurríska keisara-
dæminu, sem þá leið undir lok. Það er að
segja: Bæheimi, Mæri, Slesíu, Slóvakíu og
Karpat-Ukrainu.
Þrátt fyrir góðan fjárhag og fullt
þingræði hallaði undan fæti hjá þessu
unga ríki á fjórða áratugnum. Ástæöan
var þjóðernislegar andstæður. Tékkar réu
því nær öllu á stjórnmálasviðinu og
fjármálin voru í þeirra höndum. Hin
þjóðabrotin voru óánægð í mesta máta,
einkum þó Súdeta-Þjóðverjar, sem voru
um 20% þjóðarinnar og Ungverjar.
Súdeta-Þjóðverjar, sem höfðu orðiö
óþægilega fyri barðinu á mismununinni,
voru eins og ætla má móttækilegir fyrir
áróðri nazista og 1938 greiddu 90% þeirra
nazistum atkvæði sitt. Hinn harði þýzki
áróður olli straumhvörfum um vorið.
Bændur og katólskir sem fram að þessu
höfðu verið jákvæðir í garð tékkó-
slóvakíska ríkisins og óskað endurbóta í
samvinnu við stjórnina, gengu til liðs við
stjórnmálaflokk Súdeta. Veikur flokkur
jafnaðarmanna fékk ekki rönd við reist.
Konrad Henlein, foringi Súdeta-Þjóð-
verja, rak skarpan áróður og æsti menn
upp, studdur af þýzka ríkinu. Árekstrar
og ofbeldisverk jukust jafnt og þétt í
Súdetahéruðunum og þýzkir fiölmiðlar
bættu ekki svo litlu við í frásögnum
sínum.
Evrópa hervæðist
Hinn 12. september 1938 hélt Hitler
ræðu, sem bendir til þess að stríð sé
óhjákvæmilegt. Þar sagöi hann m.a.:
„Súdeta-Þjóðverjar verða að fá sjálfs-
ákvörðunarrétt! Aðstaða þeirra er
óþolandi. Þýzkaland mun veita þeim
hjálp, ef þeir geta ekki hjálpað sér sjálfir.
Þýzkaland er vígbúið. Það beygir sig
aldrei fyrir erlendu valdi.“
Næstum hvarvetna í Evrópu var skorin
upp herör. Spurningin var hvernig allir
þeir samningar og sáttmálar, sem gerðir
höfðu vérið milli ólíkra ríkja, mundu
virka.
Frakkland haföi bæði fyrir og eftir
innrásina í Austurríki fullvissað Tékkó-
Slóvakíu um stuðning, ef til árásar kæmi.
Sovétríkin hétu því líka að veita aðstoð,
ef Frakkar og Tékkar gerðu bandalag sín
á milli.
Brezka rikisstjórnin með Chamberlain
í fararbroddi reyndi að miðla málum, svo
að hjá stríði yrði komizt. Bretum var
farið sem Frökkum. Þeir höfðu ekki
vígbúizt af neinu kappi og óttuðust
nýtízkulegan vopnabúnað Þjóðverja, sem
var þó í rauninni ekki svo fullkominn, er
hér var komið, en það vissu þeir ekki.
Deila í f jarlægu landi
Ræða Chamberlains til brezku þjóðar-
innar kvöldið 27. september 1938 mælir
sínu máli:
„Hversu hræðilega fjarstætt er það og
ótrúlegt, aö við skulum vera að gera
loftvarnarbygi vegna deilu í fjarlægu
landi meðal þjóða, sem við vitum ekkert
um. ... Ég mundi ekki hika við að
heimsækja Þýzkaland í þriöja sinn, ef ég
héldi að það kæmi að nokkru gagni."
Út frá þessari ræðu eygir Hitler
möguleika til þess að gefla djarft. Hann
skrifar Chamberlain þegar um kvöldið
vinsamlegt bréf og telur sig fúsan til að
semja við valdhafa í Prag um minni
háttar atriði. Chamberlain svarar houm
um hæl og endurtekur að hann sé
reiðubúinn að hitta Hitler aftur, þar sem
viðstaddir séu jafnvel fulltrúar annarra
ríkja. Brezki forsætisráðherrann hefur
símasamband við einræðisherra Italíu,
Benito Mussolini, og biður hann að stuðla
að friði.
Síðdegis 28. september er Chamberlain
boðið til Múnchen. Daladier og Mussolini
eru einnig boðnir þangað. Daginn eftir
eru allir fjórir mættir og samningar
hefjast.
Mussoli i leggur fram málamiðlun, sem
fest hefur verið á blað í Berlín. Hitler fær
því framgengt í meginatriðum sem hann
hefur krafizt. Hafi hann fyrir fundinn
veriö tilbúinn og ef til vill ákveðinn í því
að grípa til ofbeldis og koma vilja sínum
fram, þá var það óþarfi eins og komið var.
Frekjuleg framkoma hans hafði nægt.
Aðalkrafa Hitlers um Súdetahéruöin
kom lítt til umræðu. Umræðurnar
snerust meira um minni háttar atriði.
M.a. skyldi þýzka innrásin í Súdeta-
héruðin ekki fara fram í skyndi, heldur
skyldi hún standa yfir frá 1.—10. október.
Klukkan hálf-tvö þann 30. september
var tveim tékkóslóvakískum fulltrúum
veitt leyfi til að koma á fundinn og fá
fréttir um hvaða ákvarðanir hefðu verið
teknar um land þeirra. Eftir að
samningurinn hafði verið lesinn upp
vildu þeir fá að bera fram spurningar, en
var ekki leyft það. Viðstaddir rituðu sér
til minnis, að Chamberlain geispaði, án
þess einu sinni að fara í felur með það.
Árdegis leitaði Chamberlain Ilitler
uppi að nýju og gaf honum vélritaðan
texta sem gaf til kynna, að Stóra-Bret-
land og Þýzkaland mundu halda áfram að
beita sér fyrir að ryðja úr vegi „hugsan-
legum orsökum til sundurlyndis“ og með
því móti stuðla að friði í Evrópu. Eftir
nokkurt hik skrifaði Hitler undir.
Það var þetta skjal sem Chamberlain
veifaði sigri hrósandi, þegar hann kom til
Lundúna seint um daginn.
Skömmu eftir að Múnchensáttmálinn
hafði verið undirritaður hrifsuöu Pólland
og Ungverjaland undir sig landsvæði í
Slóvakíu. Fransk-brezki landvarna:
samningurinn reyndist alveg gagnslaus. í
marz 1939 var Múnchensáttmálinn þurrk-
aður út. Þýzkar hersveitir lögðu undir sig
leifar sjálfstæðrar Tékkó-Slóvakíu.
Ellefu mánaða tími
Menn geta spurt sig að því, hvort
Múnchenráðstefnan hafi ekki einungis
verið leikin, sett á svið. I valdamiðstöðv-
um víðsvegar um heim sáu menn
greinilega, að Chamberlain talaði gegn
betri vitund, þegar hann spáði „friði um
okkar daga“.
En stjórnmálamennirnir höfðu sínar
ástæður að fara sér hægt um framhaldið.
Öllum var þeim ljóstj^ð frumkvæðið
var í höndum Hitlers, og að hann mundi
hefja árásina. Það hafði hann ótvírætt
gefið til kynna í ræðu og riti.
I höfuðborgum heims höfðu menn
brotið heilann um, hver yrði fyrir fyrsta
högginu.
Enginn, ekki einu sinni Hitler, var við
því búinn að ganga út í styrjöld um
Tékkó-Slóvakíu. Meiri vígbúnað þurfti til.
í Frakklandi og Englandi var hann á lágu
stigi. Ekki stóðu Sovétríkin heldur vel að
vígi. Þá hafði Stalin nýlega lokið við
hreinsunina miklu, þar sem margir
háttsettir menn í hernum höfðu verið
teknir af lífi.
í Moskvu gerðu menn sér sennilega
vonir um, að ævintýrapólitík Hitlers
mundi leiða til styrjaldar milli auðvalds-
ríkja Vestur-Evrópu, og þegar þau færu
að dasast, mundu Sovétríkin óþreytt og
vel vígbúin skerast í leikinn og ráða
úrslitum sér í hag.
Að líkum vonuðu menn jafnvel í
Lundúnum, að sá möguleiki væri til
staðar að „fá sér sæti á fjallstoppinum og
sjá tígrisdýrin fljúgast á niðri í dalnum“.
Ef Hitler réðist á kommúnlska stórveldið
í austri, var engin ástæða til að flýta sér
um of vestanmegin Ermarsunds.
En þegar þýzkar hersveitir í dögun 1.
september 1939 fóru yfir pólsku landa-
mærin og seinna heimsstríðið hófst kom í
ljós, að ekkert af stórveldum Evrópu
komst hjá því að dragast inn í hildar-
leikinn.
Byggt á Huvudstadsbladed.
Sigurjón Guðjónsson þýddi.
©