Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1980, Page 17

V
ingu Jespersens í hljóðfræði. Finnur
Jónsson hafi verið meðal þeirra, sem
greiddu atkvæði meö sér. Þá segir Jón
og, að Johannes Steenstrup, prófessor,
hafi gengið manna bezt fram í að verja
málstað sinn.
Jón gat ekki hugsað sér að verða
undirlægja Jespersens í háskólanum, þ.e.
lektor í enskum bókmenntum. „Baktal-
aöu djarflega, eitthvað mun alltaf loða
við“, sögðu Rómverjar, þó að menn
hreinsi sig af áburöinum, og Jón minnir á,
hvernig landar Georg Brandes hafi einnig
meö álygum komið í veg fyrir, að hann
hlyti prófessorsembætti við sama há-
skóla. Jón réö nú af að flytja alfarinn frá
Danmörku til draumalands síns, Eng-
lands, en þar hafði hann þegar áður
dvaliö og fengið ást á landinu, sem verið
hafi skjól frelsisins í Evrópu, athvarf allra
manna, sem flúðu land vegna harðstjórn-
ar og ofbeldis. Hann segir:
„England varð mér önnur ættjörð,
hlúöi að mér eins og góð móðir og gerði
engan mun á mér og Englendingum.
Jespersen reyndi að koma mér fyrir
kattarnef, en ég er í þakklætisskuld við
hann. Hann var valdur að því, að ég
settist að í Englandi. Stundum verður
mánni það til góðs, sem manni er ætlað
til ills.“
Og þaö má Jón eiga, að áður en hann
skilur við Dani í ævisögu sinni, vill hann
unna þeim sannmælis. Hann segir þá
Jón Stefánsson 82 ára á skátamóti í
London.
hafa margt til síns ágætis. Mjólkurbú
þeirra séu fyrirmynd og elliheimili einnig.
Jón kveður Noröurlönd
Þegar Jón fór alfarinn frá Danmörku,
hafði hann ferðast talsvert um Norður-
lönd og mörgum merkum manni kynnzt.
Og það skal strax sagt hér, að stærst
prentaðra rita Jóns er Saga Danmerkur
og Svíþjóöar (History of Denmark and
Sweden) meö ágripi af sögu Finnlands og
íslands, en það kom út í London 1916.
Jón hafði eftir sem áður brennandi áhuga
á sögu Noröurlanda og leit upp til Svía
sem öndvegisþjóðar þeirra. Hann var
sammála séra Matthíasi, aö mál þeirra
væri málmi skærra, og svo ættu þeir fleiri
þjóðhetjur en nokkur önnur þjóö. Gústaf
Vasa og sonarsonur hans, Gústaf mikli
Adolf, sem og Karl tólfti, það voru menn
Jóns.
Þaö er því með stolti sem Jón segir:
„Þá er Svíasaga mín kom út 1916,
prentuðu Stokkhólmsblöðin upp á
sænsku iýsingu mína á skapferli og
gáfum Gústafs mikla Adolfs. Arið 1932
var 300 ára hátíð í Svíaríki í minningu
þess, að 6. nóvember 1632 féll hann viö
Liitzen. Heimsblaðið Times bað mig að
rita um hann grein, sem birtist þennan
dag, og Stokkhólmsblöðin prentuðu
sænska þýðingu á grein minni.“
Jón safnaði efni í bók um Gústaf Adolf
og frægð hans á Englandi á árunum
1630—32. Fyrsta blaö, sem prentað var í
London, var kallað The Swedish News.
Þaö var vikublaö og flutti fréttir um
sigurvinninga hins sænska konungs í
Þýzkalandi. Meira en 20 þúsund enskir
sjálfboöaliöar böröust í her hans.
Þá segir Jón og frá því, að hann hafi í
Þjóðskjalasafni Englands fundið merkileg
gögn um frægð þá og aödáun, sem önnur
hin mesta hetja af konungum Svía, Karl
12., hlaut. Það sé óprentuð dagbók, sem
sendiherra Englands hjá Karli konungi
hafi ritað, á herferöum hans í Póllandi,
Rússlandi og Saxlandi árin 1702—1709.
Hann sé frá sér numinn af hrifningu yfir
ótrúiegri hreysti og frábæru þolgæöi
Karls konungs og Svíanna. Hafi konungur
látið þjón sinn, Hultman, lesa upphátt
fyrir sig íslendingasögur í tjaldi sínu á
kvöldin. Þá voru einmitt komnar út fyrir
skömmu íslendingasögur og Heims-
kringla á sænsku.
í London kynntist Jón Rosén, greifa,
sem var í sendiráði Svía þar. Jóni hefur
þótt bragð að því, að hann var einmitt
kominn af Rosén þeim, sem reið einhesta
með Karli 12. nótt og dag frá Bender í
Tyrklandi til Stralsund. Og Rosén í
London átti ýmsa minjagripi, sem Karl
konungur hafði gefið forföður hans.
Á ferðalagi í Svíþjóð kynrrtist Jón
sænska skáldinu Verner von Heiden-
stam, sem átti mikinn þátt í dýrkun Svía á
stórveldistíma Svíþjóðar og þá um leið á
Karli 12. Hætt er við, að skrif seinni tíma
höfunda, t.d. Vilhelm Mobergs, um Karl
12. og háttalag hans hefði hneykslaö Jón
ákaflega.
Loks má geta þess að hiö fyrsta, sem
þýtt var á ensku eftir Ágúst Strindberg,
það þýddi Jón. Hann skrifaði Strindberg
og baðst leyfis til aö þýða Draugakvæði
hans, „Spöksonaten", á ensku. Veitti
Stindberg honum leyfi til þess skilmála-
laust. Þegar svo vinur Jóns, Bernard
Shaw, fékk löngu síðar Nóbelsverðlaunin,
gaf hann þau í sjóð, sem verja skyldi til
að þýöa sænsk rit á ensku. Og þá var
rokið til við að þýða verk Strindbergs á
ensku.
Þeim, sem þetta ritar, þótti það
skemmtileg tilviljun, að Jón skyldi um
tíma hafa veriö aöstoöarmaður dr. Eg-
ans, sendiherra Bandaríkjanna í Kaup-
mannahöfn. Jón segir. „Hann fór með
mér til þess aö sjá drauginn í Hamlet
Shakespeares. Var altaiað, aö draugur-
inn gengi um virkisgarða Krónborgar á
miönætti. Sendiherrann kvaðst sjá ein-
hverja vofu líða eftir garöinum, en ég sá
alls ekkert furðulegt. Ég fór til Noregs í
erindum Egans, og hitti ég þá í fyrsta
skipti Ellu Anker, sem seinna kemur viö
sögu hjá mér í London.“
Þessi dr. Egan er einmitt hinn sami og
undirritaður segir frá í bók sinni „Apa-
kettir ög annaö fólk", í kaflanum um dr.
Cook, sem þóttist hafa fundiö norðurpól-
inn og kom þaðan um Grænland til
Kaupmannahafnar, þar sem nonum var
tekiö af óskaplegri hrifningu og sýndur
allur hugsanlegur sómi. Það var þessi dr.
Egan, sem fór ásamt Kristjáni krónprins,
og síðar konungi tíunda, á báti til móts
við dr. Cook, er skip hans sigldi inn
Sundin. Það var mesti heiöur, sem hægt
var að sýna dr. Cook, og þá um leið það,
sem þeir sáu mest eftir síöar, þegar
svikin komust upp. En dr. Egan haföi
kynnzt að minnsta kosti einum öörum
íslendingi, Einari Jónssyni myndhöggv-
ara, og hann sendi Einar upp á hótel til
dr. Cook til aö teikna af honum myndir,
sem ekkja Einars, Anna, gaf undirrituöum
rúmum 60 árum síöar og birtar eru í
„Apaköttunum“. Stundum er eins og
heimurinn sé lítill, en margslunginn samt.
Jón í British Museum
Þegar Jón kom til London frá Kaup-
mannahöfn, hóf hann að vinna í lestrarsal
British Museum, og í 54 ár, 1894—1948
var svo hið mikla brezka bókasafn
aðsetur hans. Hann vann þar aö sjálf-
sögöu aðeins fyrir sjálfan sig, hann var
aldrei starfsmaður bókasafnsins, en þar
skrifaði hann greinar og bækur, sem
hann fékk svo greitt fyrir — ef til vill.
Jón kynntist þarna ekki aöeins mörg-
um gáfuöum manninum, heldur og ein-
hverjum merkasta ketti, sem uppi hefur
verið. Það var safnkötturinn Mike, en
ævisögu hans ritaði Sir Wallis Budge,
yfirmaður egypzku og assýrísku deildar-
innar. Ævisaga Mikes seldist upp sama
dag og hún kom út, og svo hefur farið í
hvert sinn, sem hún hefur verið endur-
prentuö, segir Jón 1949. Mike kom á
safnið sem kettlingur í febrúar 1909 og
dó í febrúar 1929. Það var köttur, sem
kom meö hann í kjaftinum og lagði hann
fyrir framan Sir Wallis og hljóp svo í
burtu. Sir Wallis ól kettlinginn upp af
kostgæfni, enda kom brátt í Ijós, að hann
var ólíkur öllum öðrum köttum og gerðist
varököttur viö safnið. Hann lá í og á
bókum alla ævi og skemmdi þær aldrei.
Oft settist hann fyrir framan kattargyðju í
egypzku deildinni og sat þar í hugleiðing-
um. Sir Wallis renndi grun í uppruna
kattarins, þegar hann tók aö gefa honum
þann mat, sem gefinn var heilögum
köttum fyrir 3000 árum.
En eins og kötturinn var öðruvísi en
aðrir kettir, eins voru mennirnir margir
sérkennilegir og óvenjulegir, sem sóttu til
British Museum, og erindi þeirra og
áhugamál margvísleg. Jón lýsir ýmsum
þeirra í bók sinni. Þekktastir þeirra, sem
hann minnist á það af þeim, sem hann sá
og var samtíma, voru þeir Lenin, sem þá
hét Uljanpff, en kallaöi sig Richter, og
Trotski. Á fyrstu árum aldarinnar sat
hann ætíö í sama sæti, L 13, en Jón sat
þá oft á L 14. Hann yrti á engan mann, og
enginn þoröi að yrða á hann. Einu sinni
missti hann skrifaö blaö á gólfiö. Jón tók
þaö upp og rétti honum án þess aö líta á
þaö. Thanks, sagði Lenin við Jón.
Karl Marx vann einnig á sínum tíma í
lestrarsal British Museum eins og Lenin
og Jón og sat alltaf í sama sæti, frá því
hann kom fyrst í salinn og til hins síðasta
skiptis. Sæti þeirra Marx og Lenins eru
auökennd.
Það gerist margt í British Museum,
þótt ekki fari hátt, og þar geta knýtzt
ýmis konar bönd kunningsskapar, vináttu
og jafnvel ástar. Og þaö var í lestrarsal
British Museum, sem Jón varð fyrst
alvarlega hrifinn af korvu, eins og hann
segir í ævisögu sinni og lýsir þeim
viðburði í lífi sínu af mikilli einlægni.
Hann hafði ekki unnið í lestrarsalnum
nema nokkra daga, þegar hann sá
Ijómandi faliega stúlku um tvítugt vera að
rogast meö stærðar bókabunka, sem hún
var að skila. Hann hljóp undir bagga með
henni og bar nokkuð af bókum. Næsta
dag kom hún aftur í lestrarsalinn, og þá
bar Jón allan bókabunkann. Þau urðu
brátt málkunnug, og Jón bauð henni að
drekka með sér te úti fyrir British
Museum. Hún hét Teresa Brewer, og
faðir hennar hafði gefið út öll skjöl frá
ríkisárum Hinriks áttunda í 12 bindum.
Þau Teresa urðu mestu mátar og voru
saman daglega. Dag nokkurn sagði hún
svo alit í einu við Jón, að þá er hjón væru
annað kaþólskt, en hitt mótmælendatrú-
ar, þá heimtuðu kaþólskir menn, að
börnin væru skírð í kaþólskri kirkju. Jón
skildi auðvitaö, hvaö hún var að fara.
Teresa bauö svo Jóni heim til sín. Faðir
hennar sagöi um ísland, að þar væri
hvorki hirð, herbúðir né skógar, en
þannig lýsti Ovidius þeim stað, þar sem
hann var í útlegð.
Jón kvað ísland hafa ýmislegt sér til
ágætis, sem England hefði ekki, og ræddi
um hin ónotuðu auðæfi íslands, sem yrðu
nýtt í náinni framtíð og þá myndu mjög
batna hagir þjóöarinnar. Þá sagði Jón
gamla manninum einnig sitthvað um
vinnu sína í lestrarsal British Museum.
„Ég fann þaö á honum og konu hans,“
segir Jón, „að þeim var lítið gefið um
samdrátt okkar Teresu. Nokkrum dögum
eftir heimsóknina sagði svo Teresa mér,
að hún ætti nú fyrst um sinn að aðstoða
föður sinn við störf hans heima. Hún
myndi því ekki koma á safnið nema
einstöku sinnum. Við vorum bæöi hrygg
yfir því, að foreldrar hennar vildu helzt
banna henni aö hafa neins konar sam-
band viö mig.“
Jón hefur séð mikiö eftir Teresu, og
SJÁ NÆSTU SÍÐU