Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1980, Page 18

Geir Viðar Vilhjálmsson:
Friösamleg
sambúð við
streituna
hann vitnar í kvæðið um Tristram og
ísönd: „Þeim var ekki skapaö nema aö
skilja.“
Snæbjörn Jónsson segir í hínni ber-
söglu minningargrein um Jón, að hann
hafi aldrei þekkt hann ööruvísi en fals-
lausan, en þeir voru kunnugir í 36 ár.
Jón hjá William Morris
Einn hinn merkasti og frægasti Eng-
lendingur, sem sótt hefur ísland heim.'er
skáldiö og rithöfundurinn, þúsundþjala-
smiöurinn, hugsjóna- og atorkumaöurinn
William Morris. Hann varö reyndar
heimsfrægur fyrir marpra kosta sakir.
Hann kom tvívegis til Islands, 1871 og
1873, í fylgd meö Eiríki Magnússyni í
Cambridge, en þeir þýddu í samvinnu
margar íslenzkar fornsögur. Þá orti og
Morris út af Laxdælu stórkvæöiö Gud-
run’s Lovers og út af Völsungasögu eitt
sitt mesta og frægasta kvæöi, Sigurd the
Volsung. Morris kynntist Jóni Sigurössyni
og varö, eins og Jón segir réttilega í bók
sinni, svo mikill vinur íslands, aö fáir hafa
veriö slíkir.
Um hríö var Jón öll sunnudagskvöld
heima hjá William Morris í hinu glæsilega
húsi hans í Hammersmith í Vestur-
London, er Morris átti til auöugra að telja
og var athafnamaöur, jafnframt því sem
hann var sveimhugull menningarfrömuö-
ur og sósíalisti af hugsjón. Hann var
hamhleypa, aö hverju sem hann gekk.
Jón lýsir honum svo:
„Morris var víkingur í lund og eins
ásýndum, maöur þrekinn og hraustlegur,
rauðbirkinn á hár og skegg, biáeygur,
fasteygur og svipmikill. Kona hans var
annáluö fyrir fegurö. Skáldiö og málarinn
Rossetti sat stundum dögum saman, ár
eftir ár, viö að mála af henni myndir. Hún
kom sjaldan á jafnaöarmannafundi
bónda síns. Þegar hún kom, var engu
líkara en þar kæmi gyöja ofan af Ólymp
og settist meöal mennskra manna."
Jón getur ekki hafa þekkt Morris lengi,
því aö hann andaöist 1896, en dóttur
hans aftur á móti, May Morris, sem bauð
Jóni að vera mánaðartíma í Kelmscott,
ættarsetrinu, og kenna sér íslenzku. May
Morris gaf út ritsafn fööur síns, 24 bindi,
og ritaði formála fyrir hverju bindi. Hún
feröaöist um ísland og kom á alla þá
staði, sem faöir hennar haföi gist.
Þegar fundarhús mikiö var reist í
Kelmscott í minningu William Morris,
héldu þeir ræöur um hann Bernhard
Shaw og Ramsay MacDonald, forsætis-
ráðherra, aö viðstöddum fjölda manns. Á
eftir bauö Mary Morris Jóni og þeim til
kvöldveröar aö Kelmscott. Jón sagöi þá
MacDonald, aö hann heföi kynnzt Ishbel,
dóttur hans, sem þá var í borgarstjórn í
London og lét mikið aö sér kveöa. Hann
sagöi Jóni, aö hún stjórnaöi á heimilinu
og í Downing Street 10.
Jón og Bernhard Shaw
Jón þekkti vel Bernhard Shaw alla tíö,
síöan þeir hittust á sunnudagskvöldum
hjá William Morris. Shaw bjó lengi í
Adelphi Terrace, og Jón var lengi meö-
limur í klúbbi, sem haföi húsnæöi á
neöstu hæö þess húss, sem Shaw bjó í.
Kom hann stundum í klúbbinn og raeddi
viö Jón og aöra. Hann sagöi Jóni eitt
sinn, að hann heföi eingöngu norrænar
þjónustustúlkur, því að hinar ensku væru
bæði latar og heimskar og auk þess svo
vanafastar, að þær vildu ekki læra neitt.
Shaw var enn á iífi, 93 ára, er Jón reit
ævisögu sína. Segir Jón frá því, aö hann
hafi heimsótt Shaw, áöur en hann hvarf til
íslands. Honum var vísaö inn í herbergi,
sem líktist safni forngripa. Þar ægöi öllu
saman — uppdráttum af Oxford og
Cambridge frá 16. öld, eirlíkneskjum af
Shakespeare og Jeanne D’Arc, elztu
útgáfum af frægum bókum o.s.frv. Jón
segir:
„Öldungurinn vaknar eftir miödegisiúr-
inn og kemur hlaupandi inn. Þráöbeinn
og spriklandi af fjöri er hann, eins og
Frh. á bls. 23.
Hans Selye hefur til skamms
tíma verið forstöðumaður Rann-
sóknastofnunarinnar í tilrauna-
læknisfræði og skurðlækningum
við Háskólann Montreal og þar
stjórnaði hann í meir en þrjá
áratugi þeim rannsóknum á
streitu sem hann hefur hlotið
heimsfrægð fyrir. Hann ber dokt-
orsgráður í heimspeki, náttúru-
vísindum og í læknisfræði. Þar
að auki haföi honum áriö 1974
hlotnast sextán heiöursdoktors-
titlar og fimmtíu verðlaun, heið-
ursmerki og heiðursborgaratitl-
ar. Honum hefur einnig hlotnast
mesti sæmdartitill heimalands
síns, en hann er „Companion of
the Order of Canada“. Dr. Hans
Selye er einnig einn af ráðgjöfum
Rannsóknastofnunar vitundar-
innar.
í bókinni Stress without Distress sem
út kom árið 1974 setur Hans Selye fram
niðurstöður rannsókna sinna, sem
spanna um fjóra áratugi á alþýölegan
hátt. Verður hér gerð tilraun til þess að
rekja nokkur aðalatriöi hugmynda hans.
Doktor Selye leggur áherslu á aö
streita er ekki bara taugaspenna né
heldur sé streita eitthvað sem menn
eiga endilega að forðast, því algert frelsi
frá streitu jafngildir dauöa. Grundvall-
arspurningin á bak viö rannsóknirnar er
sú hvernig mjög mismunandi álag og
áreiti getur framkallaö í líkamanum
sömu streituviðbrögð. Greint er á milli
tveggja tegunda viðbragða í líkamanum
viö langvarandi og hættulegu álagi:
1. Álag sem iíkaminn reynir aö lifa
meö (syntoxic response).
2. Álag sem líkaminn reynir að eyða
(catatoxic response).
Hið hagnýta gildi rannsóknanna felst
einkum í þeim möguleika aö reyna að
bæta hin meðfæddu yarnarviðbrögð
líkamans.
Lítum nánar á þessar tvær tegundir
álags. Líkaminn bregst við álaginu sem
hann reynir að lifa með meðal annars
meö framleiðslu hormóna gegn streitu
(corticostereoid hormón) eins og áöur
var nefnt. Hér er um að ræða þaö að
mynda þol gegn áreitinu og skapa
skilyröi fyrir friðsamlegu samlífi viö það.
Hin varnaraðferð líkamans (catatoxic)
leiðir aöallega framleiðslu niöurrífandi
efnahvata sem ráðast með virkni sinni á
Um Hans Selye,
höfund streituhug-
taksins og skoðanir,
sem fram koma í
nýrri bók hans,
Stress without
distress, þar sem
Selye leggur
áherzlu á að
streita sé ekki endi-
lega eitthvað slæmt,
sem beri að forðast.
sjúkdómsvaldinn og flýta venjulega fyrir
niöurbroti hans í líkamanum.
Meðal þess sem áðurnefnd „hormón
gegn streitu” gera í líkamanum er að
draga úr bólgum og mörgum nauðsyn-
legum ofnæmisviöbrögðum. Best
þekktu hormónarnir af þessu tagi eru
hormónir cortisone og skyld efnaverk-
smiöjuframleidd lyf, en þau eru meðal
annars notuð í meðhöndlun sjúkdóma
þar sem bólgumyndunin sjálf er aöalor-
sök vandans. Sem dæmi má nefna
vissar tegundir af liðabólgu, augnbólgur
eöa bólgur í öndunarfærum. Þessi
hormón draga einnig verulega úr til-
hneigingu líkamans til þess aö vísa á
bug vef sem græddur er í líkamann með
skurðaögerðum eins og til dæmis við
hjarta-, nýrna- eða húöflutninga.
Ástæðan fyrir því aö jákvætt er að
hamla gegn bólgumyndun er sú að
aöaltilgangur bólgunnar er aö einangra
hiö ertandi álag, til dæmis sýkla, meö
myndun varnarveggs af bólgnum vef í
kringum staðinn. Þetta hindrar dreifingu
sýklanna sem annars gæti leitt til
alvarlegrar blóðeitrunar. Einnig geta
þættir hins virka varnarkerfis líkamans
t.d. hvítu blóðkornin á þennan hátt náö
betur til hins sýkta svæðis. En mikil-
vægara er að hamla gegn bólgumyndun
þegar hið utanaðkomandi áreiti er í
sjálfu sér skaölítiö eins og á sér staö til
dæmis í sambandi við ofnæmi eins og í
sambandi við heymæöi eða í sambandi
viö skordýrabit. í slíkum tilfellum er
bólguviöbragöiö eöa sjúkdómseinkenn-
iö sem slíkt aöalvandamáliö en hiö
sjúkdómsvaldandi áreiti í sjálfu sér
tiltölulega hættulítiö.
Rétt er þó aö hafa í huga aö gjöf
hormóna eins og cortisons er aðeins
möguleg um tíma, þar eð langvarandi
taka slíkra hormóna ruglar jafnvægið í
hormónastarfseminni. Því fellst varanleg
M