Lesbók Morgunblaðsins - 25.09.1982, Blaðsíða 16

Krossgáta
Lesbókar
Morgunblaðsins
Lausn
á MÓustu krossgátu
LCMJA *WulR STÁV- KV£N- FULL frtHM- fFNt NV- ie<K $ e/Hs íiAJl" 5ARA
TB- _ Öt-L- S K £ S s A N s> u 4 A
}i L ~A flUM- V T~ 5 A L i N Ck 5
l íAFWA 'A L''.i '■ H AF V A L S A ÍPCoT- INN 4 V£fw?. M«i0 K
t Sfva ÚT últ r itlut S 'o S A N SlA urg A N N A 5 T u
H E 1 M s Æ K l ~R~ 1«- 'o <Sk N FÍIAL 5Tiw c. 7 R.
AbAÍ- VARA, ■ r+r*« 'ATF "a” L N A V 7T R A /LAT s L A Ck A ~3> 1
~R~ ÍPÍRI 'A L l Í.JÓM- AftN A HRF VÍfbÐ T 'o VA8C.I 1 L 1 N
T b F A N : s R 'A K Ú SkÁLb HtftDA UM K N ryílR l<8 TiC N N
SflNl Aí> V p 1 tt£*■! flktMR N 1 HES7S- IHS F Á K s i N S CLD- S T*»- IO u
£ 6> A 8. ? u R C.«flM>« E L L 1 N 'SöMC- UOHN K 'o R
ve«.k- FALRI A L 61ÍMII (• U R T 1 s! ÚANA 1 N N A A N 4
AFTu«- A«> F. 1 F r AHXV- u N Ck A N N JE P t Tr?u* i- erwi
VtiCAR- rA.R- IM £ r 1 N Kven- NAFN 1 N A Héini- 1 L 1 R A N N
E N i £>■ A 1? £> A N AF- JTý/O v A R N A
[i^3 A r- MVWBUS NoCL 5eiwa Af> Pull-HBBIfi 5K- A R BHS Aft í?£'HcJA 5NTÓ-B KoMtip Ft>R- nafn SK- £RT- l R KTÓT V a/uopa Heiti
4* 1 :
'f'/Æ (súM C>HR - £|NIC- AR —U Vernpa STÓ
(3LEMTH róN- i/eRKi SKdLLA
1 STAFUK. úStílA áue SKIKI
M/EM- eiu- í N Ck 5LAKK- /Mro 0(?£P« SÓT T
pip- AN B SÉR- HLJÓD- | AK Ko M- AST i L. U- Cs«€ 51 Á FóTum T R É B.IT L- A MA SI£A V KVoíDI
Su TbR- /MM FáLnAD* ARCF/V! STÉTt- /M A KEIt (xR*.:n- fMFTI
4ELT Haf ÚANC- IR 1?£4N
l'itil ftASKA L'/ KAMS* HLuruh
|þv«:rT- | 1NCL- ■ Urt PVNU4 SKRlfflR
ÍVCAfl- 1 WN d'aw* ar
H us - OVKA >
J>ý KSVC- VCOW.NJ
HESTuR 5 To’ A ftF- K V- Eftlt
Túncl Ro M\J. TALI\
Kó FOV'F + £ u r> | - V IÐuR : . ÍMÁAE
(1‘oix- Í+AFU4 ColuR
T(3N N Vantar malm- UR. Tolu- STAF- Smábm SKcZ- DVR
Aul- INN 8it| RasS
IfcRkFr- IuRikn ÍKT- pIlfa r-rs, Hrimti
Avarp
Ingvars
Gíslasonar
Frh. af bls. 7.
málvina sinna og samherja
vestan hafs eða á Islandi. Eftir
að Stephan G. Stephansson
fluttist til Markerville árið
1889, 35 ára gamall, virðist hag-
ur hans hafa verið tiltölulega
góður eins og m.a. sést á húsi
hans. í þessu húsi hefur ekki
verið neinn kotungsbragur, þótt
ekki hafi það verið ríkismanns-
setur að heldur. Hér virðist
Stephan hafa lifað góðu lífi sem
sjálfstæður bóndi, ótrúiega
frjáls og óháður, þótt oft væri
að sjálfsögðu nauðsyn að taka
til hendi á þessu einyrkjabýli.
Kona Stephans, Helga Jónsdótt-
ir frá Mjóadal í Bárðardal, var
honum stoð og stytta, dugleg
kona til allra verka og gáfuð
eins og sjá má af rituðu máli
sem eftir hana liggur. Og börn
Stephans komust snemma í
gagnið á búinu, sem ekki ein-
asta létti honum lífsbjörgina,
heldur gaf honum rýmri tíma til
andlegra starfa.
Það var því margt, góðir
áheyrendur, sem stuðlaði að af-
rekum skáldsins á andlega svið-
inu. Þar kom til meðfædd snilli-
gáfa hans, menntun sú sem
hann hlaut í þroskuðu bænda-
samfélagi heima á íslandi, tæki-
færin sem honum buðust til
lestrar og sjálfsnáms eftir að
hann fluttist til Vesturheims og
.síðast en ekki síst bóndastaðan
hér í Markerville og ágætt
heimili með ráðdeildarsamri
eiginkonu og duglegum börnum.
Þótt Stephan ætti oft í deilum
við menn út af ýmsum dægur-
málum samtímans, átti hann
frá fyrstu tíð að fagna vináttu
við fjölda merkra manna sem
studdu hann einarðlega og
hvöttu til áræðis. Heima á ís-
landi og meðal íslendinga vest-
an hafs öðlaðist Stephan
snemma skáldfrægð og átti
naumast í vandræðum með að
kynna verk sín í blöðum og
tímaritum og koma þeim út á
bókum.
Góðir áheyrendur.
Á þessari stundu er okkur
þakklæti í huga til Stephans G.
Stephanssonar fyrir hans mikla
óbrotgjarna ævistarf, og við
heiðrum minningu hans á þess-
ari hátíðarstund.
Ég endurtek þakkir til allra
sem áttu hlut að því að endur-
reisa hús skáldsins, bæði ein-
staklinga og opinberra aðilja
hér í Alberta, en ekki síst Þjóð-
ræknisfélags íslendinga og
samtaka íslenskra bænda.
Lifi minning Stephans G.
Stephanssonar.
Nokkur
aðskotaorð
í íslensku
Siguröur Skúlason
magister tók saman
PROLOGUS, formáli, forspjall (OM). Gr.
prologos, lat. prologus og þaöan er orðiö
komið. Þ. Prolog, d. prolog, fr. og e. pro-
logue. Finnst í ísl. fornmáli.
PROMILL, einn af þúsundi (OM). Oröiö er
komið af promille í latínu. Þ. Promille, d.
promille. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1946,
stafsett pro mill (OH).
PRÓPORSJÓN, jöfnur sem sýna aö tvö
hlutföll séu jafnstór (OM). Orðið er komiö
af proportion í latínu. Þ. Proportion, d. og
e. proportion (OH). Af þessu orði hefur
myndast í islensku lo. próporsjónal sðm
merkir: hlutfallslegur.
PRÓSA, PRÓSI, óbundiö, laust mál (OM).
Orðiö er komið af prosa (eldri mynd:
prorsa (oratio)) í latínu sem merkir: tildurs-
laust málfar. Þ. Prosa, d. prosa, e. prose.
16
Orðiö finnst í ísl. fornmáli og merkir: lof-
gerð, ft. prósur (Fr.).
PRÓTEÍN, eggjahvítuefni (OM). Orðið er
komiö af protos (hinn fyrsti) + in í grísku.
Þetta efni var fyrrum talið lífverum mikils-
verðast. Þ. Protein, d. og e. protein. Finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1928 (OH).
PRÓTÓKOLLUR, geröabók, embættisbók
(OM). Orðið er komið af protokollon í
grísku (af protos, hinn fyrsti, og kolla, lím)
og merkir eiginlega: Blað, sem límt var
fremst á papyrusrolluna meö upplýsingum
um, hvað hún hefði að geyma. Þ. Protokoll,
d. protokol, e. protocol og merkir þar:
samningsuppkast. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1684, en so. protokollera, stafsett
protocollera, frá árinu 1789 (OH).
PRÓTÓNA, kjarni atóms, jafnan meö við-
lægri rafhleðslu (OM). Orðið er komiö af
proton í grísku sem merkir: hið fyrsta. D.
proton. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1945
(OH).
PRELÁTI, hefðarklerkur, hátt settur klerk-
ur, einkum i kaþólsku kirkjunni (OM). Orðið
er komið af praelatus í latínu, sem merkir:
tekinn fram yfir, og er Ih. þt. af so. prae-
ferre. Þ. Prálat, d. prælat, e. prelate. Finnst
í ísl. ritmáli frá því um 1640 (OH).
PRELÚDÍA, forleikur, forspil (OH). Orðið er
komiö af praeludiúm í latínu. Þ. Praludium,
d. præludium, e. prelude. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1914 (OH).
PREMÍA, verölaun o.fl. Orðið er komiö af
praemium í latínu. E. premium, þ. Pramie,
d. præmie. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1779 (OH).
PRESINTÉRA, kynna, nafngreina, sýna.
Orðið er komiö af so. praesintare í latínu.
Fr. prósinter, e. present, þ. prasentieren, d.
præsentere. So. presentera finnst í ísl.
fornmáli (Fr.).
PÚLÍA, spilapeningaskál o.fl. Fr. poule, d.
pulje. Þetta orð heyrði ég í ísl. talmáli árið
1912.
PÚLS, slagæö í úlnliðnum; sláttur slagæöa
(OM). Orðið er komiö af pulsus í latínu sem
merkir: högg, sláttur. Þ. Puls, d. puls, e.
pulse. finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1789
(OH).
PULVER, duft, dust, duftskammtur. Orðið
er komiö af pulvis, ef. pulveris í latínu. Þ.
Pulver, d. pulver. Finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1584 (OH).
PÚMA, amerískt rándýr af kattaætt (OM).
Oröið er komið af puma í indíánamáli og
hefur komist þaðan inn í ýmis mál. E.
puma, þ. Puma, d. puma. Ég heyrði þetta
orð í talmáli áriö 1914.
PUNKTUR, depill, greinarmerkið . o.fl.
(OM). Orðið er komið af punctum í latínu.
Þ. Punkt, d. punkt. Finnst í ísl. fornmáli í
merkingunni: staður, tímaákvörðun,
ástand, hluti (Fr.).
PURPURI, hárauður eöa rauöfjólublár litur;
klæði í þeim lit, úr dýru og vönduðu efni
(OM). Orðiö er komiö af porfyra í grisku.
Lat. purpura, þ. Purpur, d. purpur, e.
purpie. Finnst í ísl. fornmáli (Fr.).
PUPULL, skríll, óþjóðalýður (OM). Oröið er
komið af populus í latínu sem merkir: fólk.
ít. popolo, fr. peuple og merkir þar m.a.:
fólk, þjóö, skríll, e. people, fólk, þ. Pöbel,
skríll, d. pebel, einnig í niörandi merkingu.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1949 (OH).
Heyrt hef ég með sanni að kunnur íslensk-
ur prestur hafi viöhaft þetta orð um áheyr-
endur sína í nærveru þeirra laust fyrir miöja
19. öld.
PÁSKAR, hátíð með kristnum þjóöum til
minningar um upprisu Krists; trúarleg hátíð
meðal Gyðinga. Orðiö á rót sína aö rekja til
pesach í hebresku sem merkir: páskalamb.
Gr. Pascha, miðaldalatínu pascha, d.
páske. í ísl. fornmáli finnast orðmyndirnar
páskar og páskir (Fr.).
SÍRENA, vélflauta sem gefur háan, sterkan
tón, jafnan eða hækkandi og lækkandi tón
á víxl (t.d. á slökkviliðsbílum) (OM). Orðið
er komiö af seiren í grísku sem merkir:
dularfull vera í grískri goðafræði með
fuglsbúk en kvenmannshöfuö. Sú hin sama
tældi sæfara til sín með söng sínum til þess
að drepa þá; fögur en slóttug kona. Þ.
Sirene, d. sirene, e. siren. Finnst í ísl. rit-
máli frá árinu 1745 (OH).
SJAL, klæði (með kögri) til að leggja yfir
axlirnar (OM). Orðið er ættað úr persneskú
og varð shawl í ensku. Þ. Schal, d. sjal.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1840 (OH).