Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.1985, Blaðsíða 9

Stórraxin dýr á túndrum Errópu rið lok ísaldar. Loðinn nashyrningur, mammútar, risahjörtur og hellisbirnir.
Fomminjar í Frakklandi frá því fyrir 12 þúsund ánun hafa leht íljós vopnabúnað, sem reiðimenn þess
túna hafa notað í daglegri lífsbaráttu sinni Þar hefur ma. komið í Ijós þróað hjálpartæld til að gera
spjót mun áhrifameira en ella gat orðið. Þetta hjálpartæki er einfaldlega framlenging á handlegg
spjótkastarans, bein eöa lurkur, 30—40 cm á lengd. Spjótsendinn rar látinn nema við hnúð aftast á
þessu tæki, sem stundum var með útskorið dýrshöfuð á endanum. Veiðimaðurinn krækti víáTmgriyfír
spjótið, sem lá siðan ofan á löngutöng, eins og teikningin sýnir. Að neðan eru örvar- og spjótsoddar frá
þessum tíma; festingin við skaitið hefur verið vandamál áður en negling kom til sögu. Oft rar höfð rauf
langsum eftir oddinum. Raufin hcfur fíýtt fyrir þri, að veiðidýrinnu blæddi út eftir að það hafði verið
smyrja það með blöndu af rauðkrít og fitu.
Meðalhitinn var um 6° lægri en nú á
tímum, svo að treyja eða úlpa með hettu
var hentugasta yfirhöfnin. Leðurskófatn-
aðurinn líktist indíánaskóm. Við aðset-
ursstaði þeirra hafa einnig fundizt há-
karlatennur og steinar, sem hafa verið í
skartgripi.
Menn hafa ranglega talið, að þessir veið-
imenn við lok ísaldar hafi verið hellisbúar.
En staðreyndin er aðeins sú, að bein og
áhöld frá því fyrir 10 til 15 þúsund árum
hafa geymzt betur í hellum en úti á víða-
vangi. Veiðimennirnir urðu að fylgja dýra-
hjörðunum og hafa búið í tjöldum.
Það er margt, sem bendir eindregið til
þess, að veiðimennirnir eftir lok ísaldar
eigi sök á útrýmingu hinna stórvöxnu
spendýra.
Það voru aðeins hin stórvöxnu spendýr,
jurtaætur, sem dóu út, en hin minni kom-
ust vel af. Og dýrategundir tóku ekki að
hverfa í stórum stíl, fyrr en þróuð veiði-
mannafélög bárust inn á viðkomandi
svæði. Þannig gerðist það um heim allan.
Þótt allir vísindamenn hafi ekki fallizt á
útrýmingarkenninguna, eru þeir þó sam-
mála um dæmi þess, að aðkomnir veiði-
menn hafi gersamlega útrýmt heilum teg-
undum spendýra. Á Madagaskar útrýmdu
landnemarnir, sem þangað komu fyrir um
1000 árum, nær allri spendýrafánu eyjar-
innar. Og það voru óumdeilanlega veiði-
menn, sem gengu af risastrútnum aldauð-
um á Nýja Sjálandi.
ÖXIN BOÐAÐI HNIGNUN
í Afríku hófst hnignun spendýrafánunn-
ar fyrir um 60000 árum í kjölfar AKAUL-
áhaldamenningarinnar, er einkenndist af
notkun handaxa. Um 30 af hundraði afr-
ískra tegunda miðlífsaldarspendýra urðu
þá aldauða. í Norður-Ameríku hófst
hnignunin fyrir um 11000 árum, og á
næstu 1000 árum hurfu 70 af hundraði
norður-amerískra spendýrategunda með
öllu. Svo vill til, að um þetta leyti hófu
nútímamenn innreið sína í Norður-Amer-
íku.
Einnig bendir það til íhlutunar manns-
hæft
ins, að engin dýr komu í stað þeirra, er
hurfu af sjónarsviðinu. Lífsrými þessara
aldauða tegunda hefur verið ónotað, nema
hvað tamin dýr hafa fyllt upp í það að
nokkru.
Mikilvægur þáttur í samlífi ýmissa
dýra- og plöntutegunda sem og í sambúð
manna og dýra er hin svokallaða sam-
þróun. Tvær tegundir, sem eru í sama
lífsrými, og hafa samskipti að ráði, þróast
ekki með öllu óháð hvor annarri. Þróun
annarrar tegundarinnar hefur áhrif á
þróun hinnar. Slík víxláhrif kalla líffræð-
ingar samþróun (co-evolution).
Þannig þróast rándýrið til dæmis með
bráð sinni. Afrískir gíraffar og antílópur
„þekkja" hin ýmsu brögð óvina sinna svo
sem ljóna og villihunda og kunna því að
bregðast viö þeim. Og á sama hátt bætir
rándýrið, sem er í stöðugu nábýli við bráð
sína, veiðiaðferðir sínar.
í hundruð þúsunda ára átti sér stað
samþróun milli hin#a stórvöxnu spendýra
í Afríl^^g mannanna, sem reyndu að
veiða þau. Mennirnir bættu veiðiaðferðir
sínar, þeir lærðu að nota vopn, búa til
gildrur og reka dýr inn á afgirt svæði. En
veiðidýrin lærðu að óttast hinn slynga
veiðimann.
Eitraðir Spjótsoddar
KOMU SNEMMA
En það var dálítið sérstakt við þennan
veiðimann, og þróun dýra og manna varð
með ólíkum hætti. Þegar maðurinn var
farinn að tala, breiddist ný þekking og
kunnátta hraðar út á meðal manna og þar
með nýjar veiðiaðferðir. Sem dæmi má
nefna, að menn tileinkuöu sér á skömmum
tíma þá aðferð að nota eitraða spjótsodda.
En þróun dýranna gekk hina hægu,
líffræðilegu leið gegnum erfðir. Það tekur
margar kynslóðir þeirra, að breyting á
viðbrögðum verði eðlislæg. Og þessi ójafna
þróun leiddi brátt til mikilia yfirburða
mannsins. En áður hafði samþróunin um
milljónir ára gefið flestum hinna stór-
vöxnu spendýra nægan tíma til að laga sig
að aðstæðum og halda velli. Nær 70 af
hundraði spendýrategunda i Afríku lifðu
þróunina af fram til vorra daga.
En þessu var allt öðru vísi háttað á þeim
landsvæðum, þar sem veiðimenn námu
ekki land fyrr en seint. Landnám Ástralíu
átti sér stað fyrir um 40000 árum, og þar
dó um helmingur hinna stórvöxnu spen-
dýra út. Til Norður-Ameríku komu veiði-
mennirnir fyrir um 12000 árum. Þeir komu
yfir Beringssund til Alaska og héldu þaðan
/ Suður-Amcríku fyrir 10000 árum. Mastódontar eða frumfílar, risabeltisdýr, risaletidýr, sem gat orðið allt að 7 metra langt, og sverðköttur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9. MARZ 1985 9