Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.1985, Side 13

Irma Weile og Ásmundur heima bjá sér i Lindargötunni.
k^jLut'
ítt-ir.iwir,
Til "
Radioens h».**n fra- Island !f Dao om-
fatter et HyldesAtdj£lt, ot den Islondske
Digter Asmundur Jonsson. VI bringer "her
Digtet I dansk Gengivelse ved den is-
landske Digter Karl Einarsson.
ISLANDS KONGE
26. SEPTEMBER 1940
þýtt á dönsku af hertoganum af St. Kilda
(Karli Einarssyni Dunganon) og birt í
Berlingske Tidende. Ekki mun skáldið
hafa hagnast á þessu framtaki sínu.
Konngur sendi þakkarkort og auk þess
fékk Ásmundur lítilsháttar styrk frá
danska menntamálaráðuneytinu.
Ég átti þá heima í Höfn og varð var við
að fólki þótti skemmtilegt að hlusta á ís-
lenzka skáldið lesa hyllingarljóð til kon-
ungs, þótt málið væri flestum óskiljanlegt.
Enda þótt konungshylling Ásmundar
þætti ýmsum löndum hans kímileg, var
hún þó í samræmi við almenningsálitið í
Danmörku sem gerði ráð fyrir að ísland
myndi ekki slíta sambandinu og þeirrar
skoðunar mun Stauning forsætisráðherra
hafa verið og konungur einnig, eins og
ljóst kemur fram í ævisögu Jóns Krabbe.
Styrktist þetta álit við heimsókn Staun-
ings til Islands 1936. Hann var allra
manna lausastur við fordóma og yfirráða-
fíkn. Það skyldi þó aldrei vera að hið al-
kunna reykvíska snobb hafi villt um fyrir
hinum dönsku gestum!
VOR Konge, din Mindedags Lovsang skal lyde.
Ledestjernen blusser over blegnede Aar.
Din mildspændte Vilje fandt redebon Lpsning
f0rst i dig selv — derfor vandt du os andre.
Dit dobbelte Rige knytter dig Krans;
Konge, du hyldes,
thi klart har du hævdet vore Kendetegn.
Vor Konge, du knyttes ved Hjertelags Baand
til Udnordens Ætfolk.
Kuldelands Varme, lysende Hvælv
over m^rkladne Bjílgers hvidt skummende Uro. -
Stjernedug myldrer og glider blegt
ind i Nydagens Brænding.
Bakkerne skraaner paany ned i Vandspcjlvt.
Angst og fro higer Havet mod Tindernc.
Fyrsta og sjötta erindi úr kræði því, sem Ásmundur /hitti Danakonungi. Það birtist í
Berlingske Aftenavis 26. september 1940.
Brjóstmyndin Og Sálin
Eftir að Ásmundur fluttist heim vænti
hann þess að hann fengi skáldastyrk en
það brást. Urðu víst til margar snjallar
vísur af því tilefni. Annars mun hann lítið
hafa starfað eftir að hann kom heim, enda
var hann þá orðinn heilsuveill. Þó flutti
hann ljóð í útvarpi, bæði eftir sjálfan sig
og aðra. Flutningur hans var með ágætum,
einkum er hann flutti ljóð uppáhalds-
skálds síns, Einars Benediktssonar. Þeir
höfðu kynnst og Ásmundur þreyttist aldr-
ei á að segja frá samfundum þeirra, af
þeirri snilld sem honum var lagið. Orð-
kynngi hans var orðlögð og málsmekkur.
Nefna mætti ennfremur að hann hafði
ríka eftirhermugáfu. En því miður voru
það aðeins vinir hans sem kynntust þess-
um þætti í fari hans. Gaman hefði verið að
hafa frásagnir hans á segulbandi.
Ýmsar sögur hafa myndast um Ásmund
sem lýsa honum vel en flestar þeirra eru
líklega gleymdar. Hann gat oft verið mein-
legur í orðum um menn og málefni, og þeir
menn voru til sem tóku því miðlungi vel en
fátt er nú til frásagnar um það. En þó
minnist ég eins atviks sem var sérkenn-
andi fyrir hann. Það mun um tíma hafa
verið í tísku hér (eins og víöar) að menn
létu gera brjóstlíkan af sér og í þeim er-
indagerðum sneri hann sér til mynd-
höggvara sem hann þekkti og fékk hann til
að gera höggmyndina.
Eitt sinn fer Ásmundur að heimsækja
listamanninn á vinnustofu hans, en þá
hafði hann lokið við brjóstlíkanið. Hann
gekk hægt og virðulega um gólf og athug-
aði nákvæmlega höfuð sitt í gifsi, velti
vöngum og brosti kankvislega. Listamað-
urinn spyr hann þá hvernig honum lítist á
listaverkið. „Ágætlega," svarar Ásmundur,
en bætir svo við eftir stutta þögn: „En það
er eins og sálin komi ekki nægilega skýrt
fram.“ Listamaðurinn tók þessari athuga-
semd skáldsins með jafnaðargeði, en ekki
er þess getið að hann hafi fengist meira
við listaverkið.
Ásmundur lét gera ljósmynd af högg-
myndinni og sú mynd kom í öllum blöðum
sem hann komst í kynni við í Danmörku.
Hún fylgdi konungskvæðinu er það kom í
danskri þýðingu í Berlingske Tidende. —
Síðan lét Ásmundur aldrei birta aðrar
myndir í blöðunum.
Það er erfitt að bregða upp skýrri mynd
af þessum sérkennilega manni sem lifði
meira í fortíðinni en samtið sinni. Andrés
Kristjánsson ritstjóri kemst svo að orði í
eftirmælagrein i Tímanum: „Mun það illa
farið að ekki varðveittist í rituðu máli
meira af fróðleik Ásmundar um þetta (þ.e.
menn og málefni er hann kynntist) en
raun ber vitni.“ Þetta er hárrétt. Mynd
þessa sérstæða manns getur aldrei orðið
fullkomin af því sem eftir hann liggur á
prenti.
Ásmundur var fátækur alla sina ævi. En
hann var fyrirmannlegur í fasi og það sást
ekki á honum að hann hefði farið á mis við
þau verðmæti sem mölur og ryð fær
grandað.
Ungverska Söngkonan
Kona Ásmundar frá Skúfsstöðum, Irma
Weile Barkany, var af dansk-þýzkum og
ungverskum ættum. Faðir hennar, Jens
Weile, var prófessor í fornfræði við há-
skólana í Písa og Flórens. Hann var einnig
þýzkur ræðismaður.
Jens Weile var af þýzk-dönskum ættum
og einn af forfeðrum hans var aðalmaður-
inn við að styrkja Hans Egede til Græn-
landsferðar, er hann ætlaði að ganga úr
skugga um hvort afkomendur íslendinga
fyndust enn á Grænlandi og endurlífga
kristna trú meðal þeirra, svo og boða eski-
móum trú.
Kona Jens Weile var ungversk, Stefanía
Barkany að nafni. Systir hennar var hin
heimsfræga leikkona María Barkany. Báð-
ar voru þær systur frá Búdapest. — Það
mun vera ástæðan fyrir því að Irma taldi
sig stundum vera Ungverja.
Prófessorshjónin voru mikils metin og
heimili þeirra varð einskonar menning-
armiðstöð. Meðal nánustu vina þeirra var
hið heimsfræga ítalska tónskáld Puccini,
sem meðal annars samdi óperuna Madame
Butterfly. Irma mundi hann vel frá
bernskuárum sínum og sagði ýmsar smá-
sögur og skrítlur í því sambandi. Eitt sinn
sat tónskáldið í stofunni og lék á hljóðfæri.
Irma var þá fjögurra ára. Hún hljóp til
hans, ýtti honum til hliðar og fór sjálf að
spila „eitthvað út í loftið“ eins og hún
komst að orði.
Meðal margra sem komu í heimsókn til
prófessorshjónanna minntist hún sér-
staklega Vilhjálms Þýzkalandskeistara og
drottningar hans, Viktoríu. Keisarinn var
mikill áhugamaður um fornminjar, svo að
þeir hafa haft nægt umræðuefni, prófess-
orinn og þjóðhöfðinginn. Margra annarra
frægra gesta gat hún þegar hún minntist
atvika frá æskuárunum.
Þekkt Söngkona
Á TÍMABILI
Irma var barn að aldri er faðir hennar
lézt. Eftir lát hans fluttist hún til Berlínar
og dvaldist þar á vegum móðursystur sinn-
ar. Þar gekk hún á tónlistarskóla og lagði
stund á píanóleik og söng. Leikkonan,
móðursystir hennar, andaðist 1928. Irma
erfði hana — meðal annars húsgögn og
ýmsa gripi, sem í tízku voru á öldinni sem
leið. Ættingjar hennar heyrðu þeirri stétt
til sem í daglegu tali nefndist „Aristo-
krati“, og margt í fari hennar minnti á
hugsunarhátt sem heyrði fyrri öld til. Hér
var þó ekki um neitt rikidæmi að ræða, því
að margt fólk sem taldist heyra „æðri“
stéttum til var oft bláfátækt. Þetta kemur
fram víða í samtíma skáldsögum. Má í því
sambandi nefna „Fattigadel" eftir hina
frægu sænsku skáldkonu Agnes von Krus-
enstjerna.
Á heimili móðursystur sinnar í Berlín
kynntist Irma „blómanum úr menningar-
lífi Evrópu“, eins og hún komst sjálf að
orði í blaðaviðtali.
Eftir að Irma útskrifaðist úr tónlist-
arskólanum í Berlín hóf hún feril sinn sem
söngkona. Fyrsta konsert sinn hélt hún í
Berlin árið 1926. Eftir það söng hún í flest-
um borgum í Evrópu og kynnti þá mörg
tónskáld sem síðar urðu fræg, einkum þó
tékknesk og ítölsk samtímatónskáld. Hún
var þekkt og viðurkennd söngkona á meg-
inlandinu á árunum 1926—1938, eins og
blaðadómar frá þeim tíma bera vott um.
Hún hætti að syngja opinberlega 1938 og
helgaði sig kennslu í píanóleik og söng.
Það mun hafa verið mikils virði fyrir
hana að hún var mjög fær í tungumálum.
Auk þýzku, ungversku og ítölsku talaði
hún reiprennandi ensku og frönsku og síð-
ast íslenzku.
Hjá Irmu Og ás-
MUNDI í BREIÐGÖTU
Irma kom til íslands 1938. Ekki er mér
kunnugt um hver tildrögin að þeirri ferð
voru. En hún hélt konsert i Gamla Bíói.
Undirtektir gagnrýnenda voru misjafnar
eins og oft vill verða.
Irma hafði kynnst Ásmundi frá Skúfs-
stöðum í Kaupmannahöfn, er hann dvald-
ist þar um tíma nokkrum árum áður. Þau
urðu samferða héðan til Kaupmannahafn-
ar. Þau gengu í hjónaband 1938 og áttu
síðan heima þar í átta ár. Hún kenndi
píanóleik o.fl. til að halda heimilinu uppi.
Ásmundur átti ekki annað en það litla sem
hann hafði skrapað saman heima, sem dró
skammt. Eldra fólkinu eru minnisstæð
kreppuárin ennþá, þótt langt sé um liðið. í
Danmörku, einkum í borgunum, lagði
kreppan sinn þunga hramm á allt athafna-
líf, svo að það var ekki heiglum hent að
komaSt áfram undir slíkum kringumstæð-
um.
Ég kom stundum til Irmu og Ásmundar.
Þau bjuggu í stórri stofu í Breiðgötu. Þar
var ýmislegt að sjá af gömlum og sjald-
gæfum munum sem Irma hafði erft. Hún
kenndi á hljóðfærið heima hjá sér. Píanóið
hafði hún á leigu, eins og algengt var á
þessum árum.
Það var einkennandi fyrir aristókratísk-
an hugsunarhátt Irmu að leigja herbergi í
dýrasta hverfi borgarinnar, enda fór það
svo að þau fluttu í ódýrara húsnæði eftir
eitt ár.
Á stríðsárunum var fólk innilokað. Irma
sagði oft að hún saknaði þess að geta ekk-
ert ferðast, en ferðalög voru hennar líf og
yndi. Hún átti nána ættingja í þremur
löndum á meginlandinu. Það var fyrst eft-
ir stríðslokin, er þau hjónin voru flutt
hingað til landsins að hún fór að hugsa sér
til hreyfings.
Upp úr 1950 tókst hún ferð á hendur til
Þýzkalands, sem þá var enn í rústum eftir
átökin í styrjöldinni.
Hún flutti fjölda fyrirlestra í vestur-
þýska útvarpið. Fjölluðu þeir allir um ís-
land og íslenzku þjóðina, sögu hennar og
menningu. Auk fyrirlestranna skrifaði
hún fjölda blaðagreina. Hún dvaldist
oftast í bænum Celle í Hannover, en þar
átti hún frændfólk, auk þess sem hún var
heimagangur hjá borgarstjóranum, sem
hafði fengið áhuga á íslandi eftir að hafa
hlustað á kynningu hennar í útvarpinu.
Fyrirlestrar Irmu vöktu mikla athygli eins
og kemur fram í blöðum frá þessum tíma.
Hún fór víða um Þýzkaland og kynntist
fjölda fólks, m.a. yngstu dóttur Vilhjálms
keisara, Viktoríu Louisu. Hún var ekkja,
maður hennar var hertogi af Brúnsvík en
varð að fara frá völdum í byltingunni 1918.
Þær skrifuðust á síðan.
Irma hafði með einhverjum hætti lært
að lesa úr skrift, ráða persónuleg einkenni,
hæfileika, skapeinkenni, kosti og galla af
rithönd. Náði hún frábærum árangri á
þessu sviði og var að minnsta kosti einn
atvinnurekandi í Reykjavík, sem ekki réð
mann öðruvísi en fá fyrst rithönd hans og
fór alveg eftir úrskurði Irmu. Þótt hún
væri sæmilega fær í íslenzku, felldi hún
dóm sinn á dönsku og skrifaði sjálf afar
sérkennilega. En einhverjar tekjur hafði
hún af þessu.
Irma skrapp oft til Kaupmannahafnar.
Hún flutti erindi í útvarp, þar sem hún
túlkaði málstað íslendinga, en þar gætti
enn nokkurs misskilnings vegna lýðveld-
isstofnunarinnar. Einnig skýrði hún frá
þorskastríðinu svonefnda, kynnti íslenzka
músík og bókmenntir. Blöð og aðrir fjöl-
miðlar tóku þessari starfsemi hennar af
skilningi og velvild.
Það mun orð að sönnu sem þýzkt blað
eitt sinn lét í ljósi að þessi smávaxna og
áhugasama kona hafi verið ágætur „kult-
urgesandt" fyrir ísland úti í hinum stóra
heimi.
Irma andaðist í Reykjavík þann 18. sept-
ember 1969.
Jón Björnsson er rithöfundur I Reykjavlk.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9. MARZ 1985 13