Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1986, Blaðsíða 10

Leitin að
Búkolla, pennateikning, 1949.
fegurðinni
aldrei heyrt þetta fólk tengt við Bolholts-
ætt; þó kann það að vera mögulegt. Í bókinni
segir Hrafnhildur Schram, að meðal lista-
manna af þessari ætt megi nefna Einar
Jónsson, Nínu Tryggvadóttur og Einar
Kristjánsson óperusöngvara. Það hefði mátt
skilgreina þetta ögn nánar og taka fram,
að Asgrímur er einn af afkomendum Guð-
rúnar í Tungufelli sem telst ættmóðir 25
presta og biskupa og 10 myndlistarmanna.
Sonarsonur Guðrúnar, Halldór bóndi í Ham-
arsholti og Jötu í Hrunamannahreppi, var
afi þeirra Einars Jónssonar og Asgríms.
Hann var langafi Nínu Tryggvadóttur, en
Eiríkur Smith, Alfreð Flóki og fleiri kunnir
myndlistarmenn eru í 5. iið frá Halidóri.
Jóhann Briem, sem Hrafnhildur nefnir þama
til sögunnar, er að vísu kominn af Guðrúnu
í Tungufelli; nánar tiltekið af sjmi hennar,
séra Kolbeini latínuskáldi í Miðdal. Það er
önnur grein_ á ættartré Guðrúnar; presta-
greinin. En Ásgrímur er ekki af þeirri grein,
heldur afkomandi Jóns, „lesara" í Tungu-
felli, sem var annar sonur Guðrúnar.
Aðeins er það vegna skyldleikans við svo
marga myndlistarmenn, að fróðlegt er að
gera nánari grein fyrir móðurætt Asgríms.
Hinu má að sjálfsögðu ekki gleyma, að Jón
Guðnason, faðir Ásgríms, var Þingeyingur
og ágætur maður og dugandi. Þau hjón,
Guðlaug Gísladóttir og Jón Guðnason,
bjuggu þó ekki í Flóanum nema rúman ald-
arfjórðung, en eftir það á mölinni í Reykjavík
og Hafnarfirði. Rútstaðahjáleiga var kosta-
lítið smákot eins og mörg önnur í Flóanum
áður en byltingin varð þar með Flóaáveit-
unni löngu síðar. En Ásgrími var útsýnið
og víðsýnið kært og hann gerði bænum í
Rútstaðahjáleigu hjartnæm skil í blíðlegri
vatnslitamynd árið 1909 — þá var bærinn
kominn í eyði.
Glíman Við Vatnslitina
Þegar Ásgrímur málaði þessa tæru vatns-
litamynd af fæðingarstað sínum hafði hann
glímt við vatnsliti í 5 ár að minnsta kosti.
I bókinni er vatnslitamynd af Bamafossum
í Borgarfírði frá árinu 1904 og tel ég afskap-
lega ólíklegt að sú mynd sé meðal fyrstu
vatnslitamyndanna sem Ásgrímur málaði
eins og haldið er fram í bókinni. Til þess
er hún alltof þróuð. Miklu líklegra er, að á
bak við þessa mynd sé nokkurra ára þrot-
laus æfíng í vatnslitatækni, enda liggur
fyrir að Ásgrímur eignaðist vatnsliti þegar
hann var ungur drengur á Bakkanum. Eg
held að það sé vægast sagt vafasamt sem
Hrafnhildur segir um Bamafossamyndina:
„Hér leggur hann lit á pappírinn með óhrein-
um pensli líkt og hann sé með olíuliti í
höndunum og virðist ekki gera sér grein
fyrir eiginleikum þessa efnis."
Það er alveg rétt að Ásgrímur málaði
léttari vatnslitamyndir síðar og lét þá stund-
um glitta í pappírinn. Bamafossamyndin er
fjarri þvl að vera með byijendabrag; hún
hefur það gagnsæi, sem er einkenni góðs
vatnslitar, og brúntónninn er afar ólíklega
tilkominn af óhreinum pensli. Ég á líka
bágt með að fella mig við þá kenningu, að
Ásgrímur hafi nálgast Tumer í síðustu
vatnslitamyndum sínum. Vatnslitamynd
Ásgríms úr Skíðadal frá 1951 og haust-
mynd frá Þingvallavatni, máluð 1949, eru
þær síðustu í vatnslit, sem prentaðar eru í
bókinni, og minna ekki vitundarögn á vatns-
lit Tumers, enda voru það ólíkar stemmning-
ar sem þeir höfðu fyrir augunum.
Engin Skáldskaparárátta
Það er hinsvegar ugglaust alveg rétt,
þegar Hrafnhildur segir um listræna afstöðu
málarans:
Ásgrímurá fermingaraldri. Myndin tek-
in við Húsið á Eyrarbakka.
„í landslagsmyndum Ásgríms er enga
táknhyggju að fínna né heldur togstreitu
milli manns og náttúm. Þar býr enginn Guð
reiðinnar, heldur leitar landið eftir sátt við
ábúendur sína. (Þessa síðustu setningu skil
ég raunar ekki.) Fyrir Ásgrími var leitin
að fegurðinni næstum trúarlegs eðlis. Hann
skynjaði Guð í tilverunni og um leið í ein-
stökum náttúmfyrirbæmm, svo sem í
tijágrein, steini eða vatnsfalli.“
Þama er komið að kjama málsins; nefni-
lega leitinni að fegurðinni eins og hún birtist
í náttúmnni á fögmm degi. Þessa fegurð
sá Ásgrímur framanaf í fjarlægð blárra
fjalla, en síðar, til dæmis um 1930, málaði
hann Skriðufell og Langjökul við Hvítárvatn
og sú mynd var síðan gefín Alexandríu
drottningu, en er sem betur fer komin heim
aftur og gleður augu gesta á Hótel Holti.
Það er merkilegt, að nú hefur blái liturinn,
sem til dæmis er á Tindafjallajökulsmynd-
inni frá 1903, vikið fyrir miklu heitari litum;
það er gulur bjarmi á jöklinum og mikið
um heita liti í allri myndinni. Raunar má
sjá, að þessi hiti í litnum var byijaður í stóm
Heklumyndinni frá 1909. Ennþá síðar óx
hitinn til muna; kannski fyrir áhrif frá van
Gogh, kannski fyrir einhver áhrif frá Þor-
valdi Skúlasyni eftir að þeir unnu samtímis
ov-stíi nss ovv
JdtS a c-q,
wvcþ CSv.tvvSc'V'v^
. XM oyv\ S
Málverk Ásgríms Jónssonar, Sumarnótt
í Reykjavík, sem birt er á forsíðunni, var
á sínum tímagefið dönskum skipstjóra,
J.F. Aasberg, sem um langan tíma hafði
verið skipstjóri í íslan dssiglingum og
áttimarga vinihér. Ásgrímur varsér-
staklega fenginn til að mála myndina til
aðgefa hana skipstjóranum oggjöfinni
fylgdi innhundið skjal með skrautrituð-
um nöfnum 105 manna, sem óhætt er
að segja að hafi allir verið þekktir borg-
arar. Hér sést formálinn ogfimm fyrstu
nöfnin.
í Húsafelli 1941 — og kannski vom það
áhrif frá abstrakti Svavars Guðnasonar eins
og Hjörleifur bendir á. Að minnsta kosti fór
Ásgrímur þá að beina sjónum sínum fullt
eins mikið að rauðri mold í forgmnni en til
fjallanna. Ég efast ekki um, að samt var
það alltaf leitin að fegurðinni sem vakti
fyrir honum.
En þótt Ásgrímur teiknaði gjaman tröll
og forynjur, sem venjulega bera svip hans
sjálfs, var fjarri því að hann laumaði nokkm
slíku inn í málverk sín, hvorki er hann
málaði með olíulit né vatnslit. Það er vita-
skuld samt ekki rétt að segja, að myndir
Ásgríms séu skáldskaparlausar. Leitin að
fegurðinni útheimti skáldlega túlkun á köfl-
um. En huldufólkið vafðist ekki fyrir honum
eins og Kjarval og þeirri myndrænu af-
stöðu, sem birtist til dæmis bæði hjá Kjarval
og Chagall, bregður ekki fyrir hjá Ásgrími.
Hann hefur heldur ekki sótzt eftir þeim
dramatísku áhrifum úr náttúmnni sem
fylgja dimmviðri eða jafnvel illviðmm eins
og oft kemur fyrir hjá Kjarval.
Náttúrudrama ásgríms
Það var annars konar drama í náttúmnn-
ar ríki, sem var Ásgrími hugstætt: Eldgos
— og einkum þó áhrif þeirra á fólk — flótt-
inn undan eldgosum. Réttilega er bent á
það í bókinni, að landslagsmyndir Ásgríms
em alltaf mannlausar. Hann hefur hinsveg-
ar fólk og hesta með þegar hann málar
eldgosamyndir.
Hrafnhildur Schram telur að áhugi þeirra
Ásgríms og Einars Jónssonar á þjóðsagna-
efni, hafi ekki verið íslenzkt fyrirbæri,
heldur hafi þar verið komin áhrif frá symból-
ismanum eða táknhyggjunni sem töluvert
bar á úti í Evrópu um og eftir 1880 og
átti rætur sínar í rómantísku stefnunni.
Trúlega er það rétt ályktað.
Það er út af fyrir sig merkilegt athugun-
arefni hvemig þessi málari fegurðar og
hinnar blíðlyndari ásjónu landsins gat orðið
upptekinn af þessari hugmynd um hrylling
eldgosa. Elzta myndin í bókinni af þessu
myndefni er allar götur frá 1908, en það
var þó ekki fyrr en eftir 1945 með tilkomu
sterku litanna á paletti Ásgríms, að hann
fór að ráði að vinna úr þessari hugmynd.
Fyrir utan eldgosin, nátttröll og nokkuð svo
válegar skessur í þjóðsagnamyndum sínum,
man ég aðeins einu sinni eftir því að Ás-
grímur spreytti sig á hádramatísku efni;
nefnilega Höllu, konu Fjalla-Eyvindar, þar
sem hún er í þann veginn að varpa bami
sínu í beljandi jökulfljót á flótta undan
byggðamönnum. Ennþá einu sinni er efni-
viðurinn flótti. Það er svo annað mál og
kemur myndinni ekkert við, hvort sá at-
burður átti sér nokkum tímann stað.
Útilegumannasögur voru hluti af daglegum
veruleika fólks þegar Ásgrímur var alast
upp í Flóanum, ekki sízt sögur af Höllu og
Eyvindi sem var Hreppamaður eins og Ás-
grímur. En það er önnur saga. Hrafnhildur
rekur skilmerkilega hvemig þessi áhugi
Ásgríms á eldgosum byijaði og byggir þar
á.endurminningu hans sjálfs. Það er að vísu
Ásgrímur ásamt Herdísi Jónasdóttur ráðskonu á Húsafelli og Guðrúnu Jónsdóttur
vinnukonu.
p^aptajn
fS bebes mobtci^e vnebjÍJtyenöt
C5Ylaterl en Sommermtb
-r i 3V«v)kjav)tk Ul o)Uin6ö,
onv ben iantje 03 terejkvlbe
^cuv 3sWb 03 41 (fv'vnðri.ng
om -Scrmar 5)c. vanbí:.
JVeyVvjauik b, 26/pnútyl