Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.1990, Síða 4

Aðaltorgið í gamla borgarhlutanum í Prag.
Kinsky-höII, írá um 1700, er til vinstri. Gula
byggingin er upphaflega skóli frá 13. öld.
Kirkjan varbyggðá 150árum, bygginghenn-
ar hófst á 14. öld. Þar er gröf danska stjörnu-
fræðingsins Tycho Brahe, d. 1601. Minnis-
merkið framan við húsin er um Jóhann Húss,
sem var brenndur á báli 1415. íþessum minn-
isvarða varfalin sprengja, sem sprakk laugar-
daginn fyrir hvítasunnu.
„Verst hefur alræðið
leikið sál okkar“
Virtu vinir
Fyrir nákvæmlega 42 árum sté á svalir þessar
fyrirrennari minn (Klement Gottwald, d. 1953),
sem við þurfum ekki að vera mjög hreykin af.
Hann tilkynnti feðrum ykkar og öfum, að ein-
mitt þennan dag, hinn 25. febrúar 1948, hefði
Úr ræðu VACLAVS
HAVELS, forseta
Tékkóslóvakíu, frá 25.
febrúar 1990 á afmæli
valdatöku kommúnista
þar í landi.
flokksmönnum sínum heppnazt valdarán.
Valdaránið kallaði hann, eins og við öll
höfum fram að þessu lært, „frægan sigur
vinnandi fólks yfir afturhaldi". I dag hef
ég þá ánægjulegu skyldu að tilkynna ykkur
frá sama stað, að nú orðið er ekki lengur
refsivert að segja satt um nútímasögu okk-
ar. Enginn lokar mig inni, þótt ég geri það
hér og segi:
Það var valdarán en ekki frægur sigur
yfir afturhaldi. Það var svívirðilegt níðings-
verk afturhaldsins á vinnandi fólki. Þessari
fullyrðingu breytir engu staðreyndin, að
nokkuð stór hluti þegna okkar lét blekkjast
og ímyndaði sér, að nauðsynlegt hefði verið
að bæla niður lýðræðið til að ná fram félags-
legu réttlæti. Sumir trúðu, að þeir yrðu að
ganga með byssu um öxl og hundeita ýmsa
hópa samborgara sinna, vegna þess að tand-
urhreinn tilgangur helgaði óþverra meðal.
Hafi einhver fengið snert af efa um þessa
váiegu villu, varð hann malaður af kvörnum,
sem hann sjáifur í sakleysi sínu hafði hjálp-
að að setja í gang (sbr. kaldhæðnisleg um-
mæli Novotnýs -forseta um 11 dauðadóma
frá 1952). Öðrum var komið á kné með
díalektísku skýringunni: Ættu myllurnar að
mala korn handa almenningi, yrði fyrst að
mala nokkrar þúsundir malara og nokkrar
tugþúsundir malarasveina. Þeir hefðu fram
að þessu átt að hafa malað korn aðeins sjálf-
um sér til gagns, ekki öðrum.
Meiri hluti beggja þjóða okkar (þ.e. Tékka
og Slóvaka) var kúgaður, en minni hlutinn
afvegaleiddur. Og eins og í öðrum löndum,
sem ratað höfðu í sams konar ólán, svo
hafa og okkar á meðal fundizt glæpamenn,
klæddir purpurakápu göfugra hugsjóna,
sem vildu óðfúsir pynta karla og konur með
köldu blóði, deyða þau og dreifa ösku þeirra
um ísi lagða þjóðvegu (1952).
Við megum til að minnast hvers og eins,
sem sætti misþyrmingum, var píndur og
tekinn af lífi. Við verðum að halda uppi
minningu þeirra, sem þorðu að veita alræð-
inu viðnám. Og við megum ekki gleyma,
hveijir báru ábyrgð á þjáningum og dauða
þessara píslarvotta. Sögulegar staðreyndir
verða að koma í ljós, eigi hin langsjúka þjóð-
arsál okkar að endurheimta heilsuna.
Samtímis megum við ekki skopast að
þeim, sem trúðu slungnum lygum yfirvald-
anna, en hafa sjálfir vitandi vits engin
óhæfuverk framið. Þeir hafa sinnt sam-
vizkusamlega störfum sínum án þess að
taka eftir því, að þeir byggðu á svikulum
grunni. Eitt hið fegursta einkenni mann-
dóms er hæfileikinn til að fyrirgefa. Og ef
oss tekst að fyrirgefa vorum fangavörðum,
þeim mun fremur ættum við að fyrirgefa
samföngunum okkar, sem að vísu var ekki
hrúgað bak við járnrimla vinnubúða heldur
á bak við djöfullega blekkjandi rimla díalekt-
ískrar hugmyndafræði.
Hver þráir ekki heim lausan við drottnara
og þræla, ræningja og hina rændu? Iiver
væri hrifinn af heimi, þar sem ríkisbokki
misbýður þjónustu sinni? Hver væri ekki
sáttur við heiminn, þar sem verkamenn
ættu hlut í verksmiðjum sínum? Og þegar
þessar fögru hugsjónir eru boðnar alþýðu
manna, og þegar lofað er að nálgast þær,
þó með sóðalegum aðferðum sé, þegar það
er gert á sefjandi hátt í nafni vísindanna —
þá þarf engan að furða, þótt einhver bíti á
agnið.
Vísindin eru dásamleg, þau eru undra-
verður ávöxtur mannlegrar skynsemi. En
skynseminni meiri er — mannshugurinn. í
honum er innifalið jafnaðargeð og bijóstvit,
samvizka og sanngirni, fegurðarskyn,
mannkærleiki, ábyrgð og áræði, sjálfsgagn-
rýni og efasemdir, og jafnvel glettni. Hefði
Karl Marx ekki verið eins og hann var held-
ur friðelskandi og glaðlegúr náungi, þá hefði
hugsanlega ekki verið jafnauðvelt að mis-
nota vísindalegar niðurstöður hans gegn
mannkyninu.
Ég er ekki sagnfræðingur. Ég get febrú-
ars 1948 aðeins vegna þess, að þessi sögu-
legi atburður kemur okkur ennþá við. Þá
hófst það, sem nú endar — og kallast al-
ræði. Og nú ríður á að takast á við arfinn,
sem kerfi þettá hefur skilið eftir. Og það
4