Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.1990, Qupperneq 4

Jón Leifs - Ævistarf í íslenzkri tónlist - síðari hluti
NIÐURLÆGÐUR
í ÞÝZKALANDI
- ásakaður heima
Itilefni af alþingishátíðinni 1930 var öllum íslenzkum
ljóðskáldum boðið að taka þátt í samkeppni um kvæði
við fyrirhugaða hátíðakantötu. Fyrstu verðlaununum
fyrir kvæði var skipt á milli Einars Benediktssonar
og Davíðs Stefánssonar frá Fagraskógi (1895-
ímarz 1941 hafði Jóni
Leifs í reynd verið
útskúfað úr samfélagi
listamanna í Berlín, en
hann gat ekki grátið. Þess
í stað var hann gripinn
heilagri reiði, og í sama
mánuði hóf hann að
semja sína fyrstu og
einustu sinfóníu,
Sögusinfóníuna op. 26
fyrir stóra hljómsveit, sex
eirlúðra og einkennilegt
samsafn af
ásláttartækjum.
Ritgerð úr sænska
tónlistartímaritinu Tonfallet
eftir CARL-GUNNAR
ÁHLÉN
1965). Annar þáttur samkeppninnar snéri
að tónskáldum sem semja áttu viðeigandi
tónlist fyrir hátíðina. Bæði Jón Leifs, Páll
Isólfsson og Sigurður Þórðarson völdu hát-
íðaljóð Davíðs, og dómnefndin, skipuð
danska tónskáldinu Carl Nielsen, Sigfúsi
Einarssyni tónskáldi og Haraldi Sigurðssyni
píanóleikara, veitti Páli ísólfssyni fyrstu
verðlaun fyrir hefðbundna, rómantíska
kantötu hans. Var Hátíðakantatan svo flutt
með mikilli viðhöfn á Þingvöllum sumarið
1930 þar sem afar fjölmennur kór söng ljóð-
in við undirleik danskrar sinfóníuhljómsveit-
ar og undir stjóm tónskáldsins sjálfs.
En það vom þó ekki allir sem þátt tóku
í hátíðargleðinni. í háskólabænum Greifs-
wald suður í Þýzkalandi var þyrrin, skáldleg
íslands-kantata Jóns Leifs, Þjóðhvöt op. 13,
frumflutt í kyrrþey undir stjóm annars
hljómsveitarstjóra.
í Berlín
Um miðjan þriðja áratuginn — að öllum
líkindum 1926 — flutti Jón ásamt fjölskyldu
sinni frá Leipzig til Berlínar — nánar tiltek-
ið til útborgarinnar Rehbriicke skammt fyr-
ir sunnan Potsdam. Á þeim tímum bjuggu
margir myndlistarmenn, tónskáld og leikar-
ar í Rehbriicke, en fjölskylda Jóns Leifs
umgekkst þó yfirleitt ekki marga þar um
slóðir, lifði heldur kyrrlátu lífi út af fyrir
sig. Marta Kolossa (f. 1921 í Rehbrúcke)
man vel eftir Leifsfjölskyldunni þar í bæn-
um, hinni vingjarnlegu frú Annie sem gjarn-
an bauð upp á karamellur og annað gott,
þegar skólabömin komu við er þau voru að
safna peningum til einhvers góðs málefnis.
Hún man eftir eldri dótturinni, Snót, og
hinni yngri, Líf, en þær voru báðar fæddar
á síðustu árum þriðja áratugarins, og áður
en þær fóru að ganga í skóla, leit barn-
fóstra jafnan eftir þeim systrunum. Svo virð-
ist helzt sem íjölskyldan hafi búið á allmörg-
um stöðum í Rehbriicke á þessum árum.
Frá árinu 1932 fram til 1938 bjuggu þau
þrjú fullorðin og stúlkubörnin tvö uppi á
efri hæðinni hjá Georg Rohde kaupmanni í
fremur litlu einbýlishúsi úr timbri í Moltke-
strasse 9. Ut um gluggana á efri hæðinni
mátti heyra Annie Leifs æfa sig af kappi
alian liðlangan daginn á flygilinn og var
þá að undirbúa einleikstónleika sem þó stöð-
ugt fór fækkandi.
Þannig leið timinn hjá Jóni Leifs sem
sjálfstæðum skapandi listamanni í Þýzka-
landi — sífellt sjaldnar fékk hann tækifæri
til að stjórna hljómleikum, oftast var hann
misskilinn, varð fyrir sífelldum auðmýking-
um sem tónskáld, hafði orðið engar tekjur.
í Þýzkalandi virtist enginn hafa hinn
minnsta áhuga á tónsmíðum hans og vildu
menn ekkert af þeim vita; eins var með
opinbera aðila á .Islandi. Jón Leifs gat og
hætt að láta sig dreyma um íslenzka sin-
fóníuhljómsveit, því að það voru afar erfiðir
tímar og fé lá ekki á lausu.
Hinn 11. júlí 1947 drukknaði yngri dóttir Jóns á sundi milli Hamburgsunds og
Jakobseyjar í Bohusléni í Svíþjóð. Myndin var tekin sumarið 1945, einmitt á
þeim stað, þaðan sem hún lagði til sunds. Hún var þá 15 ára.
Jón Leifs á miðjum aldri. Hann barðist
fyrir því að afla íslenzkri menningu
viðurkenningar með öðrum þjóðum og
lagði áherzlu á séríslenzka tónlistar-
hefð. Hlutskipti hans var löngum 'að
vera misskilinn og auðmýktur. Tónlist
hans er að mestu óþekkt utan Islands.
GENGURÁÝMSU
í kringum 1930 tók þó aðeins að örla á
áhuga nokkurra aðila á tónsmíðum Jóns
Leifs: Við hið kunna músíkforlag Kistner &
Siegel í Leipzig, sem m.a. gaf út meirihlut-
ann af tónverkum Wagners, fengu menn
nokkum áhuga á verkum Jóns Leifs, og
voru Píanólög hans op. 2 gefin út á vegum
forlagsins, svo og íslenzkir dansar op. 11.
Þessi athygli var þó altént einhvers virði.
Enda þótt kreppuástandið á íslandi væri
með alversta móti undir lok áratugarins,
tóku nokkrir íslenzkir listunnendur þó hönd-
um saman og stofnuðu í ágúst 1932 „Félag
tónlistar Jóns Leifs“. Fjárframlög frá fé-
lagsskap þessum dugðu til að kosta prentun
bæði á nótum og raddskrám eða partítúrum;
í reynd gengu þannig öll þau tónverk, sem
Jon hafði samið fram að því, út á þrykk
fyrir tilstuðlan íslenska styrktarfélagsins.
Flest tónverka hans birtust saman í einu
bindi árið 1933, en síðar komu verkin út
stök 1934, 1936, 1938 og 1943 — sama
ár og hús útgáfufyrirtækisins í Leipzig varð
fyrir sprengju í loftárás á borgina, og brann
þar allur nótnalager músíkútgáfunnar af
þeim ca. 30.000 tónverkum sem Kistner &
Siegel höfðu útgáfurétt á. Til allrar ham-
ingju átti Jón Leifs þó sjálfur fáein prentuð
eintök af verkum sínum eftir brunann.
Þórarinn Jónsson tónskáld (1900-1974)
sem á árunum 1924 fram til 1950 starfaði
sem tónlistarkennari í Berlín, varð fyrir
ennþá tilfínnanlegra tjóni: í einni loftárás-
inni á Berlín árið 1943 eyðilögðust því nær
öll þau tónverk, sem hann hafði þá samið
— að undanskildum forleik og fúgu fyrir
einleiksfíðlu frá árinu 1925.
Nokkru áður hafði Jón Leifs breytt um
tón og stíl og fór að taka meira mið af lönd-
um sínum og fábrotinni tónlistarþörf þeirra
bæði fyrir lipur sönglög handa áhugakórum
og tónlist handa venjulegum organistum. Á
árunum 1929-1933 tók hann að semja nokk-
uð af tónlist af léttara taginu, og þá verk
sem voru smærri í sniðum en áður hafði
verið. Fyrir söngrödd og orgel eða píanó
samdi hann: Þrjá sálma op. 12a, Faðir vor
op. 12b, Tvo söngva op. 14a, Tvo söngva
op. 18a, Ástarvísur úr Eddu op. 18b og
Breiðifjörður op. 19b nr. 2; handa karlakór:
Tvö ný rímnadanslög op. 14b (einnig útsett
fyrir píanó), íslendingaljóð op. 15a og einn-
ig Tvær sjávarvísur op. 15b; þá fylgdu Þrjú