Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.1990, Blaðsíða 11

Nóttin, myrkrið, er áberandi í myndunum.
ísak er þó ekki skáld næturinnar í samskon-
ar skilningi og til dæmis Jóhann Sigurjóns-
son eða Kristján fjallaskáld. Hann getur
ekki leyft sér þann „munað“ að sitja einn
yfir drykkju og skála við myrkrið. Hjá Isaki
er nóttin sektin. Sú sekt að tilheyra homo
sapiens og verða því sjálfkrafa að axla glæpi
mannkynsins:
nótt eftir nótt eftir nótt;
endalaus röð svartra perla
í mannkynssöguþráðinn
nótt eftir nótt;
vagn eftir vagn fermdur Ijósmat
á leið til auswitchz
nótt;
ég ýti sekt minni úr vör
og ræ útá myrkrið
Hérna er ádeilan óræðari, dýpri og ljóð-
rænni. Á stundum gleymir Isak sér þó, eða
skortir þolinmæði til að finna sterkari og
víðari orð. Dæmi um það er ljóðið café naga-
saki 1945. Titillinn er söguleg skírskotun;
bandaríkjamenn varpa kjarnorkusprengju á
Nagasaki. Ljóð ísaks nær alls ekki að bregða
upp mynd af því jarðneska helvíti sem vísindi
mannsins skópu þar. Til þess er það alltof
litlaust:
siu mig koma
(á dauða sínum áttu þau von)
sáu mig aldrei fara
(augun hraðsoðn burt)
jörðin þakin ristuðum steinum
(á stærð við frækorn)
Bókmenntagagnrýnandi Tímans, Ey-
steinn Sigurðsson (síðasta vígi rímsins í sinni
stétt), kvartaði í gagnrýni sinni um Ut-
gönguna yfir fátæklegum viðfangsefnum
hjá höfundinum. Það þykir mér undarlegt.
Fá ungskáld glíma við jafn fölbreytt við-
fagnsefni og ísak. Hann er ádeilu- og trúar-
skáld 9. áratugarins.
Guð var aldrei langt undan í fyrri bókum
hans, oftast sem „besti kall“, sem væri
„dáldið farinn að kalka“. Lesandinn var aldr-
ei viss hversu mikil alvara lá að baki. Eftir
Útgönguna þarf hann ekkert að velkjast í
vafa; þar stígur ísak skrefið til fulls og
skrifar undir tilvist guðs. Trúaijátning hans
er þó ekki á hefðbundnum nótum. Ég er til
dæmis alls ekki viss um að skáldið sæki
messu hvern sunnudag og taki útvarpsmess-
una upp til að hlusta á fyrir svefninn. Og
hann yrkir ekki um Jesú og píslir hans_ á
löngum föstudegi fyrir 2000 árum. Trú Is-
aks er algyðistrú, maðurinn er sjálfur hluti
af guði. Það kemur vel fram í ljóðinu café
aquarius 1953-:
það er bæði í senn:
marglitt vefjasýni úr líkama óendanleikans
(haganlega skorðað undir smásjánni)
og sjónfruma í auga þess sem skoðar
Hér er maðurin bæði skaparinn og sá
skapaði, og í lokaerindinu kemur heilagur
andi að innan, ekki að ofan eða utan. Þetta
rímar vel við lokaorð fyrstu bókarinnar: „Og
Ijósið í manninum/mun skáka sólinni. “ Mað-
urinn er, þrátt fyrir allt, góður í eðli sínu.
Þess vegna getur ísak ekki leyft sér að
horfa eingöngu inn á við, og draga upp
daprar og ljóðrænar myndir. Hann hefur
hugsjónir að beijast fyrir; í þessum heimi
þar sem guð er gestgjafi og dauðinn blekk-
ing:
og verðiru dáinn
færir gestgjafínn þér að vörmu spori
nýtt glas barmafullt
af freyðandi líG
og þú munt dansa!
Það væri glæpur gagnvart ljóðlistinni að
skilja við Útgönguna án þess að minnast á
sterkasta ljóð bókarinnar, hvíslarinn. í
glæsilegum myndmálsumbúðum reynir
skáldið ísak Harðarson að ná sáttum við
ljölskyldumanninn með sama nafni. Þessir
tveir menn, í sama einstaklingnum, gera
ólíkar kröfur til lífsins. Sá síðarnefndi þráir
alltumlykjandi faðm fjölskyldunnar meðan
skáldið kýs útlegð einsemdarinnar sem get-
ur verið ljúf því þar finnur hann fijómagn
lífs síns; orðin.
Ljóðmælandinn heyrir nafn sitt hvíslað
og læðist út í nóttina. Við honum blasir:
„alheimurinn rúmlega tilbúinn/undir tréverk
með ljós í öllum gluggum/klið og hlátur/-
ég er að koma!“ Þarna er skáldið mæl-
andinn, ljölskyldan sefur að baki en fram-
undan er alheimurinn sem það getur orðað
sig inní. Eða, eru þessir tveir menn þrátt
fyrir allt ekki andstæður?
loks á tröppunum heyri ég
nafn mitt hvíslað aftur einsog þyt í vindi
en þegar ég ætla að svara
get ég engan veginn séð hvor þeirra það er
sem stendur þar og bíður mín:
þolinmóður alheimurinn með stjörnubjart hárið
og vaxandi tungl á vör
eða íbygginn rósóttur köttur
í draumi lítillar manneskju
sem vaknar innan skamms og kallar
á heiðskíra pabba
Fjögur
Síðustu hugmyndir físka um líf á þurru
(1989) heitir sjötta bók ísaks. í bókinni líkir
hann heimi sjávarins við heim manna. Haf-
ið flæðir um myndmálið og fiskar synda þar
um. Þjálfaður í orðaleikjum notfærir skáldið
sér margræðni orðanna og varpar oft ný-
stárlegu ljósi á busl okkar um lífið.
Stíllega séð er bókin eðlilegt framhald
af Útgöngunni. Ef miðað er við fyrri bækur
ísaks þá ber óvenju lítið á ádeilu; trúarskáld-
ið hefur færst svo í aukana að fátt annað
kemst að. Þá á ég ekki eingöngu við að guð
stormi um með englasveitum sínum í hveiju
ljóði; Isak er, eins og áður sagði, einnig
trúarskáld mannsins. Og upphafinn sem
slíkur:
jfg sem er Gæktur í sokkinni borginni
hef séð elda þeirra kallast á yfir djúpið
um skínandi dag sem óðum nálgast
- kveiktan af logandi augum
Það er greinilegt að nútíðin er táradalur
fyrir skáldinu. A öðrum stað í bókinni
dreymir hann borgina Atlantis: „löngu
sokkna/ í ósyndanleg djúp gleymskunnar“.
í lok ljóðsins vaknar hann í borg sem einn-
ig er sokkin, en í ósyndanleg djúp blindunn-
ar. Nútíðin anar áfram blind í grimmd sinni.
Maðurinn sýnir hvorki sjálfum sér eða
náttúrunni virðingu. Er Isak kannski að
boða nýtt syndafall? Fer bráðum að rigna?
Nei, þrátt íyrir þungan hug til nútíðarinnar
hefur skáldið, sem áður, bjargfasta trú á
manninum. Og það fullyrðir að við munum
lifa það að sjá „nýjustu hugmyndir sólar
um ljós á jörðu“.
ísak hættir til að notast við of mörg orð.
Stundum er um hreina ofhleðslu að ræðá
og góð ljóð verða fyrir skemmdum. Dæmi
um slíkt er ljóðið Kaf. Þar er þessi lýsing
á geimnum:
Hvenær byrjuðum við
að nota peninga?
Hvenær byijaði fólk að nota
peninga sem gjaldmiðil?
Hvernig versluðu menn
áður en þeir höfðu þennan
gjaldmiðil?
Áður en peningar komu
til sögunnar fór öll versl-
unin fram með vöruskipt
um og varð þá stuðst við einhveija viðmiðun-
areiningu eins og t.d. uxa eða eitthvað annað.
Rekja má notkun dýrra málma eins og
gulls og silfurs langt aftur fyrir sögulegan
tíma. Málmarnir voru hagnýtur gjaldmiðill
vegna þess að þeir eru endingargóðir og það
er auðvelt að vigta þá, hluta þá niður og
flytja þá á milli staða.
í Austurlöndum nær voru stykki úr góð-
málmum stimpluð með ábyrgðarstimpli, sam-
kvæmt lögum Hammurabis frá um það bil
árinu 1800 f.Kr.
Þegar byrjað var að vinna járn var það
mjög sjaldgæft og verðmætt og varð því eft-
irsóttur gjaldmiðill. Þegar járn varð algeng-
ara féll það í verði og þá varð að finna'aðra
sjaldgæfari málma sem gjaldmiðil.
Elstu eiginlegu myntirnar eiga uppruna
sinn að rekja til Lydiu í Litlu-Asíu frá því
um miðja sjöundu öld e.Kr. þar sem menn
hófu að móta peninga úr blöndu af silfri og
gulli.
Á Grikklandi voru það eyjarnar þar sem
verslun var mikil eins og t.d. Aigina, sem
hófu notkun þessa nýja gjaldmiðils. Þetta var
upp úr árinu 600 f.Kr. en Aþeningar fengu
myntina hálfri öld síðar. Um þetta leyti inn-
leiddi Krösus frá Lydiu gull og silfurmynt
þar sem aðalmyntin „stratér" vó u.þ.b. 10,8
grömm.
Persakonungur, sem lagði undir sig Lydiu
tók upp myntkerfi og lét móta mynt úr gulli
(svonefndan „darein“ sem vó 8,4 g) og úr
silfri lét hann móta „siglos" (er vó 5,6 g).
Einn „dariek“ jafngilti 20 „siglosum". Ál-
Elstu myntirnar frá því um 800 e.Kr.,
sem voru mótaðar í Skandinavíu, voru
frá Heiðarbæ. Fyrstu þekktu myntirnar
frá 7. öldf.Kr. eru komnar frá Lydiu.
gengasta gríska myntin varð fjögurra
„drakma" peningurinn en á 5. öld e.Kr. varð
þörfin fyrir mynt með lægra verðgildi knýj-
andi. Þá var myntin „obolen" m.a. mótaður
og það varð eiginlega upphafið að hag-
kvæmri notkun peninga í viðskiptum.
Það var ekki fyrr en um árið 100 f.Kr. að
myntir með lægra verðgildi skutu upp kollin-
um í Mið-Evrópu. Fyrstu myntirnar í Skand-
inavíu, sem hafa fundist í niðurgröfnum fjár-
sjóðum, eru frá upphafi tímatals okkar. Eigin-
leg myntmótun á Norðurlöndum hófst í Heið-
arbæ á Suður-Jótlandi um 800 e.Kr. Síðar
skipulagði Knútur hinn mikli danakonungur
peningakerfið eftir enskri fyrirmynd.
Með fáeinum undantekningum varð pen-
ingurinn „denar“ alls ráðandi í Evrópu. Frá
því um 1345 var svonefndur „witten" pening-
ur, sem sleginn var í Lubeck, aðallega í um-
ferð í Skandinavíu.
Hve mikiiin kulda
getur maður þolað?
hann er þéttriðið net
úr Ijósþráðum dagsins
- nístandi geislar
til kyrkingar grunnsvæfum hugum.
Fyrstu tvær línurnar eru góð mynd sem
líður fyrir það sem á eftir kemur. Þegar
jafn sterkum orðum og „nístandi“, „kyrking-
ar“ og „grunnsvæfum“ er hrúgað saman
þá verður útkoman stíf og ómarkviss: „Járn-
að höfuð/hamrandi sólum/fossblæðir lit-
um“; svona mistök ættu ekki að sjást í
sjöttu ljóðabók höfundar.
Þrátt fyrir gallana er Síðustu hugmyndir
fiska góð bók. Kröftugur og myndríkur
stíllinn gerir það að verkum að bókin týnist
ekki í bókahillunni. Það er, út af fyrir sig,
ekki svo slæmur árangur.
í dag er guð meginstefið í ljóðagerð Is-
aks. Fróðlegt verður að fylgjast með hvort
skáldið haldi áfram að skýra frá nýjustu
hugmyndum sínum um líf á himnum.
Höfundur er skáld og bókmenntanemi.
- Hve lágt hitastig þolir maðurinn? Hvað gerist í lík-
amanum þegar sagt er að manneskja hafi dáið úr kulda?
egar einhver segir að hann' sé að
deyja úr kulda ætti nú ekki að taka
það alvag bókstaflega. En fólk sem
dvelur þar sem loftslag er mjög
kalt eða fellur í kalt vatn getur átt það á
hættu að deyja úr ofkælingu. Þetta gerist
fyrr í vatni vegna þess að vatnið leiðir líkams-
hitann miklu fljótar burt en loft. Ef hitinn í
vatninu er um 4 stig lifir fólk varla lengur
en eina klukkustund. Þegar vatnið er undir-
kælt (rétt undir frostmarki eins og gerist í
sjó) deyja flestir áður en ein mínúta er liðin.
Kalt veður og næðingur getur líka verið
hættulegur einkum ef maður er ekki almenni-
lega klæddur eða fötin blotna. Heimskauta-
farar og hermenn hafa í sögunnar rás verið
í mestri hættu vegna kuldadauða. Það er t.d.
álitið að helmingurinn af her Napóleons hafi
farist úr kulda á undanhaldinu frá Rússlandi
árið 1812.
Til þess að líffæri mannsins starfi eðlilega
þarf líkamshiti hans að vera nálægt 37 gráð-
um. Ef líkamshitinn fer niður fyrir 35 stig
fara þegar að koma í Ijós einkenni um ofkæl-
ingu.
Líkaminn reynir að halda hitanum með því
að draga saman háræðarnar í hödnum og
fótum vegna þess að þeir líkamshlutar þola
best kulda. Samtímis fara vöðvarnir að titra
og maður skelfur af kulda. Vöðvahreyfingin
við skjálftann eykur líkamshitann til mótvæg-
is við hitatapið. Ef kólnun líkamans heldur
áfram og hitinn lækkar niður fyrir 30 stig
er ástandið orðið hættulegt. Þá missa flestir
meðvitund og starfsemi hjartans truflast.
Manneskjan getur fengið hjartaslag og það
er reyndar dauðaorsökin hjá flestum þeim sem
deyja úr kulda.
Éf líkamshitinn lækkar niður fyrir 20 stig
stöðvast öndunin, líkaminn stirðnar, húðin
verður grá að lit og maðurinn virðist dáinn.
Jafnvel læknar eiga erfitt með að finna nokk-
urt lífsmark. Rafbylgjur þær, sem fylgja heila-
starfseminni, koma ekki frm við rannsókn
með til þess gerðu mælitæki. Mælitækið sem
tengt er við rafskaut, sem flest eru á höfuð-
kúpu og skráir heilabylgjurnar, sýnir engin
merki um neina heilastarfsemi. Þetta er hið
venjulega einkenni heiladauða. Samt getur
sjúklingurinn vel lifnað úr dáinu. Það eru til
Lækki líkamshiti niður fyrir 20 gráður,
stöðvast öndun.
dæmi um það að fólk hafi lifað af þó að
líkamshitinn hafi lækkað niður í 17 stig. En
venjulega lifir fólk það ekki af ef hjartað
hefur ekki slegið í meira en 10 mínútur.
Lengri tími án blóðrennslis um líkamann og
súrefnis veldur varanlegu tjóni á lífsnauðsyn-
legum líffærum, m.a. á heilanum.
Aftur á móti þurfa líffærin ekki mikið súr-
efni við lágt hitastig og þess vegna kæla
skurðlæknar líkama sjúklinga við meiri háttar
skurðaðgerðir, t.d. á hjartanu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 6. OKTÓBER 1990 1 1