Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.1991, Blaðsíða 6

„Hvað ef
Rembrandt hefði
orðið blankur?“ í
þessari auglýs-
ingu, sem greinar-
höfundur rakst á
í söngskrá Metro-
politan óperunn-
ar, minnirsíma-
þjónustan Bell
Atlantic (keppina-
uturAT& T)er
styður „Hátt og
lágt“ hjá MoMA) á
h ve listirnar í dag
eru mikið háðar
fjárstuðningi risa-
fyrirtækjanna.
What if Remhrandt had run out of funds?
\VV coalííbc* míisip^ outon a jKw'st/^pse*;^ Suppý'fíÍk
@BeU Atlartlic
'SckAVtt'í>.ai:
i.................-—- ——...................
sögu; orðið ,journal“ (dagblað) var klippt
niður og aðeins ,jou“ notað í verkið (,jou“
hljómar líkt og ,jeu“ eða jouer“, sem þýðir
leikur); „un coup de Théátre“ („örlagarík
breyting á atburðarás") var stytt í „un coup
de Thé“ (sem minnir á tebolla á ensku; „a
cup of tea“); „un coup de dés jamais n’abol-
ira le hasard“ er hins vegar séð sem óbein
vitnun í heiti á symbólísku ljóði eftir Stéph-
ane Mallarmé, þó furðulegt megi teljast þar
eð Picasso var nijög slappur í frönsku er
hann gerði myndina árið 1912. Ekkert af
þessu getur talist til nýlundu fyrir listelsk-
endur, og það sem súrara er, fræðingamir
gera ekki minnsu tilraun til að reyna að
varpa ljósi á hvers konar samspil á milli
„hálistar“ og „láglist" á sér þarna stað.
Fyrir þeim virðist nægja að grafa upp og
bókfæra staðreyndir málsins. Hafí menn
áhuga á að vita nákvæmlega úr hvaða dag-
blaði og á hvaða blaðsíðu Picasso tók orðið
,jou“, hvert módelnúmerið á pissuskál Duc-
hamp var, hvaðan Marx Emst klippti út
barnabókafígúrurnar, eða úr hvaða teikni-
myndahefti Lichtenstein „stal“ „Okay, Hot-
Shot“, kemur sýningarskráin að góðu haldi.
Samkvæmt hinni formalistísku aðferða-
kenningu, sem Vemedoe og Gopnik styðjast
svo mikið við, gengur listasagan út á liti
(andstæða liti, heita liti, kalda liti, o.s.frv.),
línur (spenntar, kræklóttar, leikandi), form
(þanin, ávöl, skúlptúrísk), áferð (hxjúf, slétt,
áþreifanleg) og myndbyggingu (jafnvægi,
skálínur, hrynjandi). Stuttu æviágripi er
gjarnan fléttað inn í þessa mynd, tilviljana-
kenndum þjóðfélagsskírskotunum og ættar-
tölu, að ógleymdu aðal kryddinu í grautn-
um, atvikssögunum skemmtilegu er halda
lesandanum við efnið. Listamaðurinn er
ætíð rétt feðraður (þ.e.a.s. hann vinnur
gegn eða í anda sinna listrænu forfeðra),
stendur á ská og skjön við kerfið og er
gæddur guðdómlegri náðargáfu, sem þróast
í verkum hans með rökréttum hætti frá
óljósu stílfálmi yfir í hið fullkomna sköpun-
arafrek. Við stöndum andaktug andspænis
yfímáttúrulegum lækningamætti hins mikla
listamanns, kraftbirtingu guðdómsins sem
rekur höfuðið út um verk hans, og gleypum
við sérhverju orði sem hrýtur af hans vörum
líkt og um óhrekjandi sannindi væri að
ræða; sannleika sem vegur salt á milli
kreddufullrar trúarsetningar og einhvers
konar stærðfræðiformúlu á borð við afstæð-
iskenningu Einsteins, sem enginn eiginlega
skilur en allir bera ómælda virðingu fyrir.
í einu helgispjalli módemismans stendur
t.d. ritað: „Hiynjandi litar og stærðar knýr
fram opinberun hins fullkomna í afstæði
rýmisogtíma“ (Mondrian, 1919); eða: „Gul-
ur litur, í hvaða geómetrísku mynd sem
hann kann að birtast, hefur ávallt truflandi
áhrif á fólk; hann stingur í augun, æsir og
sviptir hulunni af sínu sanna eðli, sem er
áleitið og blygðunarlaust“ (Kandinsky,
1912). Það er ekki svo að langamma lista-
mannsins komi málinu ekkert við, eða hinar
ýmsu skemmtisögur úr ferli hans séu ekki
vel metnar, en sú dæmigerða bulllógík sem
felst í staðhæfingum þessara erkimódern-
ista, og við virðumst vera svo ginnkeypt
fyrir, endurspeglar þá vísindalegu þróunar-
hyggju er einkennir okkar borgaralega sam-
félag; slíkur skilningur getur aðeins byggst
á gagnkvæmu samkomulagi og nærist því
á þekkingarfræðilegri blindni.
Það er einmitt þetta viðhorf sem setur
sterkan svip á sýninguna; þjóðfélagslegum
eigindum verkanna er sparkað út í hom,
og jafnvel pólitískir umbótasinnar eins og
Dadaistamir og rússnesku konstrúktívist-
amir em kynntir í fagurfræðilega lofttæmd-
um umbúðum. Hvað kom listamönnunum
til að taka upp þessa stíla, hvaða áhrif hef-
ur það á merkingu verkanna og hvemig var
viðleitni þeirra tekið, svo ekki sé minnst á
hvar mörkin á milli „hálistar" og „láglistar"
liggi, eru spumingar sem höfundamir ein-
faldlega neita að horfast í augu við. Og sú
spuming, hvað skilji þessar andstæðu fylk-
ingar að, annað en hinn stofnanafræðilegi
hlífiskjöldur, verður þeim mun áleitnari er
fram líða stundir. Kringum miðjan sjöunda
áratuginn, um þær mundir sem poppið nær
algleymingi, er listamaðurinn sokkinn upp
fyrir haus í „kitschi" og kúlnahríð auglýs-
ingamaskínunnar farin að dynja látlaust á
sjónhimnunni. Samt eiga þeir fóstbræður,
Vamedoe og Gopnik, í litlum vandræðum
með að réttlæta muninn á frumgerð teikni-
myndablaðanna, sem þeir segja vera frá
síðari heimsstyjöldinni án þess að útskýra
það nánar, og hinum þjófstolnu hugmyndum
Lichtensteins; myndir meistarans eru ein-
faldlega miklu listrænni. Meira að segja
ganga þeir svo langt að fullyrða, að Lichten-
stein hafí tekist að láta verkin líta út fyrir
að vera meiri hasarmyndir en hasarmyndirn-
ar sjálfar með því að hrófla aðeins við út-
færslu þeirra og þannig breytt klisju í súp-
er-klisju. Það er ekki nóg með að hér sé
að fínna augljósa þversögn (hvernig getur
eitthvað verið líkara en það sem verið er
að stæla?), heldur er farið gjörsamlega á
mis við þá staðreynd að teiknimyndirnar
og málverk Lichtensteins, sem reynast
merkilega ómerkileg þegar nánar er að
gáð, þjóna allt öðrum félagslegum og mynd-
rænum tilgangi. Verk Lichtensteins eru risa-
stórir íkonar, ætlað að endurvarpa hinum
lágkúrulegu múgsefjunaráhrifum auðvalds-
ins, á meðan teiknimyndablöðin eru frásagn-
arlegs eðlis, þar sem leitast er við að ná
fram áhrifum kvikmyndanna með ramma-
stoppum („frame advance"), samræðum og
hljóðlíkingarorðum eins og „WHAAAM",
„RATATATA“ og „BLAAM“.
Hin dylgjan sem rennur eins og fúll læk-
ur gegnum alla röksemdafærsluna er sú,
að „láglistin“ þurfi endilega að fljóta með
straumnum og sé ófær um að synda upp í
móti. Án þess að gera sér það ljóst afhenda
þeir okkur sönnunargögnin fyrir því að svo
þurfí ekki alltaf að vera, þegar þeir benda
á að hinar þjóðfélagslegu útjaðarsmyndir
Philips Gustons voru undir sterkum áhrifum
frá teiknimyndahöfundinum Roberts
Crumbs, er m.a. sá um myndskreytingarnar
í tímaritinu „Weirdo" („Furðufugl").
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundur er listfræðingur og starfar í New
York.
Leitin að
dulvitundinni
ekking manna á sálarlífi einstaklinganna er
mjög takmörkuð. Meðvitundin og þróun henn-
ar á sér ekki langa sögu, sé saga mannheima
tekin sem heild. Meðvitundin virðist hafa þró-
ast á ákaflega löngum tíma til þess stigs, sem
Þegar
skynsemdar-endurhæfing
mannsins stóð sem hæst,
vantaði þó ekki að öfl
dulvitundarinnar létu á
sér kræla. Andasæringar,
sállækningar
galdramanna og trúin á
stjórn illra anda sem
skýring á veikindum og
geðbilun, trúin á álög og
bannhelgi; allt lifði þetta
góðu lífi.
menn nefna nú mennska meðvitund. í árþús-
undir lifði maðurinn innan hins náttúrulega
hrings. Hann var, og er reyndar enn þann
dag í dag, hluti náttúrunnar. En á fyrri
þróunarstigum lifðu menn hvatalífi. Hungr-
ið, óttinn og æxlunarhvötin var heimur
mannsins. Eins og segir í Gilgamesh „mað-
urinn skreið um jörðina í leit að æti“. Hóp-
ar og ættflokkar lifðu hóplífí, stöðlun þeirra
var fullkomin og varð að vera það til þess
að tryggja líf hópsins. Eintaklingskennd var
engin, aðeins hópkennd og hópvitund. Þetta
voru dagar hins fullkomna hópeflis. Þeir sem
aðlöguðust ekki fyllilega hópnum og nauð-
syn hans voru skildir eftir, enginn gat lifað
einn, og getur ekki, útlegðin frá hópnum
var dauði.
Draumar og sýnir, skelfíngin gagnvart
náttúruöflunum, óvinveittum öndum og
djöflum og skortinum var inntak lífs frum-
mannsins. Baráttan um veiðilendumar olli
stríði við nágrannana. Staðnað hegðunar-
mynstur varð um tugþúsundir ára stöðug
endurtekning. Ósjálfráð viðbrögð manndýrs-
ins voru af sama toga og dýranna. Ófreskj-
ur, villidýr og stöðug barátta við umhverfið
markaði hugarheim mannsins, eina vöm
hans var hóplíf ættflokksins. Menn vom
samtvinnaðir hver öðrum líksatir dýrahjörð-
um á reiki um jörðina. Talið er að vísi að
uppréttum „manni" megi tímasetja fyrir um
tveim milljónum ára. Fyrir hálfri milljón ára
virðist „Java-maðurinn“ hafa þroskaðri
heilastöðvar og fyrir 50 þúsund ámm er
maðurinn „talandi" og virðist fær um að
hugsa óhlutlægt og gera sér verkfæri. Þar
er kominn „Neanderthals-maðurinn",
Homo-Sapiens. Hafa ber í huga að tímasetn-
ing varðandi þessar breytingar er mjög á
reiki. Steinaldarmannkyninu fleygir fram.
Vopn, verkfæri, steinverkfæri og verkfæri
úr beinum eru gerð, og matargerð hefst.
Menn sjóða og steikja fæðuna. Á miðstein-
öld koma frma menn, em minna í útliti á
síðari alda menn. Og svo hefst jarðyrkja,
húsdýrahald, leirkeragerð um 10.000 f. Kr.
Eftir SIGLAUG
BRYNLEIFSSON
ÚtÚrHringnum
Barátta manns og umhverfis veldur
breytingum í erfðavísum til aukinnar per-
sónulegrar meðvitundar. Maðurinn fetar sig
út úr náttúruhringnum og hann aðskilst frá
lokuðum heimi dýranna, fyrst með málnotk-
un og verkfæragerð og jarðyrkju. En hann
6