Lesbók Morgunblaðsins - 27.07.1991, Qupperneq 2

ÁSLAUG JENSDÓTTIR
Saga
einsetu-
bóndans
Hann elskar jörð út viðystu tanga
þar unað hefur um daga langa
við grænar brekkurgrund og börð
og gjöful miðin við bláan fjörð.
Engir kunningjar engir vinir
allir farnir og líka hinir
sem áður voru og glöddu geð.
Hann getur fáum átt samleið með.
í hlut hans féll ekki heimsins gróði
né heillaóskir frá ríkissjóði
en gulli betri er gifta sú
sem gefur lífinu birtu og trú.
Sumarlangt þó hann sé í önnum
sinnt ergestum og ferðamönnum.
Fylgdarmaður um fjallaskörð
í fagra dali við eyðifjörð.
Oft reikar hugur um heimsins álfur
þó hafi ’ann lítið þarferðast sjálfur.
Erlend talar hann tungumál
og tignar fróðleik af lífi og sál.
Hans ósk er stærst gagnvart eigin
landi
að allir vörð um þess framtíð standi
og aldrei verði það öðrum háð
svo eyðist frelsi og tapist ráð.
Höfundur býr á Núpi í Dýrafirði.
KRISTÍN JÓNA ÞOR-
STEINSDÓTTIR
Hjálp
(ef þú heyrir)
Lokuð inni í dimmu hvolfi
sem aðstæðurnar læstu fyrirlöngu
lykillinn fyrir löngu týndur
árin liðu í þykku mistri
í rökkrinu ég læt mig dreyma
um skuggamynd í fjarlægri birtu
og ég opna mína arma
en þá verður rökkrið að dimmri
hulu
Ég finn fyrir þér fyrir utan
hvernig þú reynir að komast inn
éghrópa á þig í örvæntingu minni
en ég veit ei hvortþú migheyrir
lokuð í heimi fortíðarinnar
leiðir mig á veg drauma og óska
ég græt hljóðum svörtum tárum
sem engin mun nokkurn tímann
sjá
Ég veit að þú vilt mig losa
en þú veist ekki hvernig
brjóttu migniður, eyðileggðu mig
því í gegnum árin verð ég hvolfið
sjálft
Ég held á lyklinum gegn vilja
mínum
náðu mér út með öllum þínum
mætti
áður en ég og hvolfið
gróum saman í eitt.
Höfundur er hljómlistarmaður
Um skáldskap Kúrda
Kúrdar eru fjölmenn þjóð, trúlega
nær tuttugu milljónir alls, en
enginn virðist vita tölu þeirra
nákvæmlega. Þessi gamla menn-
ingarþjóð, sem eitt sinn var stórveldi, á sér
nú á dögum ekkert þjóðríki en verða að
búa sem minnihlutahópur í nokkrum ríkjum.
Það verða reyndar fleiri þjóðir að láta sér
lynda í heimi þar sem landamæri eru ákveð-
in fyrir fólkið einhvers staðar á háum ijar-
lægum stað. Þá er ekkert tillit tekið til þjóð-
emis, siða, menningar, eða annars sem
þjóðir oftast eiga útaf fyrir sig. Af þessu
spretta deilur eins og menn vita, og geta
orðið eldfímar. Kúrdar hafa lengi orðið illa
úti vegna þessa, og enginn valdhafi í veröld-
inni hefur viljað leggja þeim lið. Þeir búa
líka á einu auðugasta svæði heims, þar sem
olían flýtur. Ólíkt yrði veröldin friðvænlegri
ef allar þjóðir fengju að ráða sínum landa-
mærum sjálfar, sem og menningu sinni og
siðum.
Kúrdar búa nú í Tyrklandi, írak, íran,
Sýrlandi og Sovétrjkjunupi. Fjölmennastir
eru þeir í Iran og írak. Á þessum slóðum
hafa þeir átt sér ýmiskonar samfélög gegn-
um tíðina og síðast að lokinni seinni heims-
styijöldinni. Það samfélag var tekið frá
þeim og þeim gert að lifa í löndum sem
aðrir stjórna, eins og áður segir. Síðan
hafa þeir háð baráttu minnihlutans fyrir
sjálfstæði eigin menningar. Ríku valdhaf-
amir í löndum þeirra, sem oftast hafa
stjómað með samþykki stórvelda, hafa
sums staðar bannað Kúrdum að tala og
rita móðurmál sitt svo aðrir heyri. Varla
þarf að segja mönnum hver áhrif svona
lagað hefur á bókmenntir og aðra menn-
ingu.
Kúrdar eiga sér mikla sögu og ríka menn-
ingarhefð. Reyndar mun nú almennt haft
fyrir satt að menningin, eins og við skil-
greinum hana, eigi uppruna sinn í þessum
hluta heimsins. Þaðan eru t.d. runnin sum
helstu trúarbrögð mannkyns, svo sem gyð-
ingatrúin og það sem uppúr henni er vax-
ið, kristindómurinn og múslímatrúin. Þá
mun okkar norræna Ásatrú rekja rætur
sínar þangað, því Óðinn og félagar hans
eru sagðar komnir þaðan sem eitt sinn hét
Litla-Asía. Þar munu nú einkum vera Tyrk-
land og Saudi Arabía o.fl. Þar búa ná-
grannaþjóðir Kúrda.
Menning Kúrda minnir einnig um margt
á forna norræna menningu enda eru Kúrd-
ar taldir vera af indógermönskum uppruna,
en ekki arabar eins og nágrannar þeirra
flestir. Þar má t.d. finna fólk með ljóst hár
og önnur norræn einkenni. Hefðbundin
kúrdísk ljóðagerð á sér fornar rætur, um
margt ekki ólíkar hinum norrænu.
Eitt helsta einkenni þessarar hefðar er
bundið mál formfast með rími og sterkri
hrynjandi, ásamt föstum atkvæðafjölda í
ljóðlínu. Ljóðlínur eru oftast lengri í
kúrdískum kvæðum en norrænum og hjá
Kúrdum er hver vísa oftast tvær ljóðlínur
er ríma saman. Kúrdar eiga mörg skáld
og merkileg í nútíð og fortíð og bókmennt-
ir skipa veglegna sess í sögu þeirra og
þeir hafa skáld sín í hávegum þar sem
þeir geta. Hér eru ekki efni til að gera
grein fyrir klassískum skáldum og bók-
menntum Kúrda, en minna má á nokkur
helstu nöfn þeirra eins og Mala-y Jaziri,
Ahmad-i Khani, Nali og Mawlawi.
Saga kúrdískra nútímabókmennta er
gjarnan talin heijast með Piramerd, sem
er skáldanafn og merkir sá gamli. Réttu
nafni hét hann Tafw iq Mahmud og fædd-
ist árið 1876 í Suleimani í íraska Kúrdist-
an. Auk þess að vera embættismaður og
skáld var Piramerd málfræðingur og er
talinn hafa öðrum fremur lagt grundvöllinn
að nútíma kúrdísku ritmáli. Piramerd hafði
mikil áhrif á Ijóðagerð Kúrda, ekki síst með
því sem Kúrdar nefna „kúrdiseringu“ ljóð-
listarinnar. Það er einskonar hreingerning
Ijóðmálsins með sérstakri áherslu á fornan
menningararf annars vegar og hins vegar
á hreina kúrdiska ljóðlist.
Næstur Piramerd er Goran gjarnan
nefndur til sögunnar. Hann er þá talinn
fyrsta stóra nútímaskáld Kúrda. Goran er
einnig skáldanafn og þýðir bóndi. Réttu
nafni hét hann Ebdulla Suleiman og fædd-
ist 1904 eða 5 í Halabja í íraska Kúrdist-
an. Hann var afkomandi gamallar fursta-
ættar, er átti rætur sínar í íranska hlutan-
um austanverðum, en bakgrunnur hans
sjálfs var í írak.
Þrátt fyrir upprunann var líf Gorans
hreint ekki furstalegt. Hann missti ungur
Ferhad Shakely
föður sinn og varð þá að taka þátt í fram-
færslu fjölskyldu sinnar. Honum tókst þó
að komast til nokkurra mennta og gerðist
snemma barnakennari í heimabæ sínum.
Síðar varð hann lágt settur ríkisstarfsmað-
ur og m.a. fréttaritari. Hann hlaut virðingu
manna fyrir skáldskap sinn og eftir upp-
reisn 1958 er batt enda á völd Breta yfir
írak tók Góran við heiðursstöðu sem fyrir-
lesari við háskólann í Bagdad.
Goran tók virkan þátt í frelsisbaráttu
þjóðar sinnar og var fangelsaður oftar en
einu sinni. Hann orti um fangavist sína
baráttuljóð, sem í senn lýsa vistinni þar og
hvetja um leið þjóðina til að halda barátt-
unni áfram. Stöðu sína missti hann vegna
þátttökunnar í frelsisbaráttu þjóðar sinnar.
í eldri ljóðum Gorans má fínna nokkur
áhrif frá arabískri og íslamskri mystík. Þar
er konan lofsungin og.sameinuð himninum
og gáfu skáldsins. Síðar færðist mystíkin
nær veruleikanum og nálgast þá um leið
þjóðlegar kúrdískar goðsagnir. Konan getur
minnt á fjallkonuímyndir íslenskra skálda,
en hvernig sem Goran nálgasta konur í ljóð-
um sínum, eru þær yfirleitt fagrar, hávaxn-
ar og ljóshærðar. Sjálfur var Goran lágvax-
inn og dökkhærður. Goran hefur einnig
kynnt sér eitthvað vestræna Ijóðagerð og
má sjá þess merki einkum í síðustu ljóðum
hans. Hann er t.d. fyrsta kúrdíska skáldið
sem yrkir órímuð ljóð að hætti vestrænna
nútímaskálda.
Fyrst og fremst líta þó Kúrdar á Goran
sem skáld og söngvasmið, sem hrópandann
meðal sinnar undirokuðu þjóðar. Rödd hans
mild og hlý, en um leið einnig háðsk, þijósk
og hrífandi, hefur í sér fólgið það öryggi
sem veitir kúgaðri þjóð hans andlegan
styrk. Goran er stolt skáld sem talar af
þeirri listrænu ábyrgð sem oft er vanmetin.
Úrval ljóða Gorans mun á þessu ári koma
út í íslenskri þýðingu undirritaðs. Að ég
best veit, er það fyrsta kúrdiska skáldritið
sem birtist á íslensku.
Kúrdar hafa á seinni árum búið við ofríki
og margir flúið land sitt. Þannig munu 7
til 8 þúsund Kúrdar nú búsettir í Svíþjóð.
Hafa þeir með sér samtök þar og reyna
að kynna málstað þjóðar sinnar og menn-
ingu. Þeir hafa gefið út á sænsku úrval
ljóða Gorans, og nýlega kom einnig út þar
úrval nútíma kúrdískrar ljóðlistar. Þar eru
ljóð eftir fjórtán kúrdísk skáld, það elsta
eftir Piramerd, en yngstur í hópnum er
Ferhad Shakely, fæddur 1951. Hefur Shak-
ely haft mestan veg og vanda af útgáf-
unni. Shakely flúði til Svíþjóðar 1978 og
hefur síðan verið þar í forystu fyrir þeim
er reyna að kynna kúrdíska menningu á
Norðurlöndum. Hann hefur gefið út fjórar
ljóðabækur auk rita um kúrdíska menn-
ingu. Tvær seinni bækur hans komu út í
Svíþjóð. Fernhad Shakely nam kúrdískar
bókmenntir við háskólann í Bagdad og
hafði síðan verið blaðamaður þar í tvö ár
er hann varð að yfirgefa ættland sitt vegna
þátttöku sinnar í sjálfstæðisbaráttu Kúrda.
Lars Backström hefur þýtt Ijóð Kúrda á
sænsku með aðstoð Ferhad Shakely og
fleiri kúrdískra menntamanna. Þeir tveir
eru helstu heimildarmenn mínir við þessa
samantekt.
JÓN FRÁ pálmholti
Goran
Ferhad Shakely
Tvær myndir
á Nawroz*
i.
Heillaóskaskeytið fmnst ekki
í sundurtættu landi okkar.
Vængir bréfsins ná ekki
yfir landamærin.
Hermenn valdhafanna
hafa mundað sverðin og bogana
til að myrða sólina.
Þeir sjá ekki að þessa nótt
tendrar Nawroz Ijós sitt í augum barnanna.
II.
Þið böðlar
höggvið burtu fjallstoppana
áður en viðkvæmnin nær tökum á ykkur
- eyðið þeim
- kljúfið fjöllin niður í rót
svo blóð kúrdískra píslarvotta
haldi ekki áfram að lifa í fjöllunum
svo byssurnar grói ekki fastar
við trén
og verði hluti af skóginum.
Vínakrar landsins?
Tortímið þeim
Tortímið þeim
rétt eins og blómunum og trjánum.
Þurrkið upp öll vötn, máið út hvern pytt.
Eitrið loftið í landi okkar.
Rífið húð okkar til blóðs
með klóm ykkar
og klínið blóðinu framaní okkur.
■ Hvað sem þið gerið:
- Eldfugl Nawrozar lifir enn
við hjartarætur okkar.
Hann yfirgefur okkur aldrei.
Eldfuglinn syngur fullum hálsi
um þann nýja dag sem renna mun upp
yfir holundir lands okkar.
*Nawroz er sérstakur hátíðisdagur Kúrda.
Ó Síríus
/ nótt eru það reikandi hugur minn og andardráttur
vindsins
sem bjóða minni viðkvæmu sál til sorgarhátíðar.
Mettaður af þögn er heimurinn djúpt og kyrrt haf
ogstunurmínarberast útyfirþaðeinsogglóandi tónlist.
Gluggatjöld myrkursins hafa hrunið í fellingum yfir
jörðina
égfæ ekkigréint neina myndgegnum tárandvökunnar...
Hjarta mitt er að sogast innísvarthol örvæntingarinnar
ég vænti hjálpar frá þér Síríus, þú sindrandi stjarna.
Vera máþú getir Síríus, með þínar brosandi Ijósvarir
stillt hinn vonlausa straumþunga nið hjartans.
Geislar augna þinna ná til minnar sorgmæddu sálar
og ölva mig / nóttinni og hugga þungt höfuð mitt.
Heyrðu mig konunglega stjama, bjarta glitrandi Síríus
komdu og þerraðu með haddi þínum tárin af augum
næturinnar.
Jón frá Pálmholti þýddi.