Lesbók Morgunblaðsins - 07.09.1991, Side 2

Einfaldleiki, lífsgleði og
fögnuður yíir að vera til
Aldarminning Björgvins
Guðmundssonar
tónskálds.
að var óskastund örlaganna þegar drengur
fæddist á Rjúpnafelli í Vopnafirði, á hljóðfæris-
lausu heimili fyrir huridrað árum, 26. apríl
1891, Björgvin Guðmundsson, mikilvirkasta
tónskáld, sem ísland enn hefir eignazt. Verka-
listi hans sýnir töluvert á sjötta hundrað
tónsmíðar í smærri og stærri formum. Þar
á meðal eru fimm fjölkafla óratórísk tón-
verk, Til komi þitt ríki, Örlagagáta, Streng-
leikar, Friður á jörðu og Alþingishátíðarkant-
atan 1930.
Bnginn vafi er á því, að Björgvin hefír
ritað kórstíl, sem er hvort tveggja í senn,
alþýðlegur og mikilfenglegur. Honum reyn-
ist auðvelt að gegnfæra stef með skipulegri
hermiröddun, skapa þannig fjölbreytni innan
einingar, stuðla kórbálk þannig, að hver inn-
koma raddar verði að viðburði, sem eftir er
tekið.
Nokkur lög Björgvins hafa náð miklum
vinsældum. Nefna mætti í rökkurró, Heyrið
vella á heiðum hveri, Kvöldbæn, Þei-þei og
ró-ró, Á Finnaijallsins auðn, Sólin ei hverf-
ur, Land míns föður. Það dylst eigi, að hann
býr yfir sterkri lagæð, mikilli hugkvæmni í
mótun laglínu. Sérhver ljóðatexti verður í
höndum hans syngjandi. Grunntónn er
stundum angurvær í lýrískri viðkvæmni sinni
í smærri formum, hnarreistur og mikilúðleg-
ur í epískri framsetningu stærri forma.
Sérhver maður verður að
byggja á þeim grunni, sem
þjóð hans lætur honum í té.
Sé mið tekið af því hve stutt
er tónmmenntaleg þroska-
saga landsins (fyrst um
miðja 19. öld er farið að ná
saman fjórradda lagi), þá
er tilkoma Björgvins stór-
viðburður. Enginn á undan
honum hafði ritað jafn-til-
þrifamikinn kórstíl sem
hann.
Hljómbúnaður hans er
sumpart í rauninni eðlilegt
framhald af fyrstu tilraun-
um bræðranna Jónasar og
Helga Helgasonar, fram-
hald, en um leið framför.
Hljómtak (harmonik) er að
vísu lítt frábrugðið, en öll
úrvinnsla tekur stakka-
skiptum í margslunginni
raddfleygun. Til verður pó-
lýfón tónbálkur (sats). Að
vísú má finna annmarka á
raddfærslu og svokallað
sjálfgengi radda, en það er
í sjálfu sér ekki tiltökumál,
þegar tillit er tekið til for-
sögunnar, þeim óræktaða
akri, sem landnemanum var
búinn.
Eitt var það, sem Björgvin
Björgvin Guðmundsson, tónskáld, f. 26.
apríl 1891. Hann samdi fyrsta íslenska
söngleikinn, Skrúðsbóndann.
Eftir H ALLGRIM
HELGASON
öðrum fremur bar fyrir bijósti. Það var tón
menntaleg þróunarbraut landsmanna. Hann
skildi það manna bezt, að ekki er hægt að
gróðursetja risafurur innan um dvergbirki.
Músík verður að fá tíma til að skjóta rótum,
vaxa og dafna, eins og gróður náttúrunnar.
Sannfæring hans var sú, að með stofnun
Ríkisútvarpsins 1930 hefði verið farið alltof
geyst í því að demba af grammófónplötum
torskildum orkestur-tónsmíðum yfír land,
sem enga reynslu hafði í þjálfaðri hlustun
þar sem til var aðeins einn ófullkominn hljóð-
færaflokkur áhugamanna og engir innlendir
höfundar hljómsveitar-verka. Aðgengileg
kórmúsík hæfði betur óþroskuðum eyrum,
svo og einsöngur. Rithöfundar síðari tíma
hafa staðfest, að gagnrýni Björgvins var á
rökum reist (Stefán Jónsson, Vésteinn Lúð-
víksson). Alþýða manna aðhylltist ekki
hljómplötudagskrá svonefndrar æðri tónlist-
ar.
Gagnrýni er nauðsynleg sérhveiju samfé-
lagi. Hún kemur hreyfingu á hlutina. Án
hennar getur orðið hætta á óbreyttri stöðn-
un. Þetta kemur einna skýrast fram í ádeilu-
riti Björgvins: Opið bréf til tónlistardeildar
útvarpsins vegna óþjóðhollra starfshátta.
Hér birtist höfundur sem einlægur talsmaður
íslands lags. Hann vildi hag þess sem mest-
an og beztan. íslenskir tónar höfða sérstak-
lega til íbúa lands, vekja eftirtekt þeirra og
oft aðdáun. Það, sem hjarta er næst, er hlust-
um kærst.
Að ýmsu leyti eru þeir sambærilegir, Step-
han G. Stephansson og Björgvin. Báðir voru
opinskáir og djarfir baráttumenn, báðir voru
skóiagöngulausir drengir úr almúgastétt,
báðir stórtækir menn og hreinskiptnir, báðir
höfðu verið kanadískir landnemar. Munurinn
er hinsvegar sá, að Stephan yrkir á tungu,
sem þjónað hafði ljóðlist í þúsund ár, en
Björgvin á máli tóna, sem allra fæstir vissu
nokkur veruleg deili á og reynsluvitund
þeirra því naum.
Stórbrotin kórform Björgvins gnæfa hátt
upp úr flatneskju múskík-landslagsins og
mæta því talsverðri viðtökutregðu, einkum
sunnanlands, og gera jafnvel enn. Valda því
ýmsir flokkadrættir og skoðanamyndun, er
frekar mótast af mati á persónu höfundar
en málefninu sjálfu. í íslenzku fámenni vinn-
ur slík afstaða oft gegn þjóðarhag, því að
kórsöngvar Björgvins eru vænlegir til nota-
gildis fyrir útbreiddan alþýðusöng. Ef hægt
er að tala um alþýðutónlist, sem í dag er
mjög misskilið og mistúlkað hugtak, þá er
hún runnin af þessum rótum. Hjá umboðs-
mönnum íslenzkra menningarmála hefir
þessum skilningi ekki enn verið til að dreifa.
Viðkvæði gegn músík Björgvins hefir ver-
ið og er enn, að hér sé framleitt gamalt vín
að vísu á nýlegum belgjum, en samt tölu-
vert ofgeijað, frá 19. öld. Þess konar frávís-
un vitnar um þekkingarskort á venjulegum
þróunarlögmálum annarsvegar og hinsvegar
um yfirborðslegan snobbisma, sem telur allt
nýtt vera eftirsóknarvert, án tillits til gæða-
legs innihalds.
Ef annars ætti að skyggnast um eftir
sögulegu afturhvarfi, þá væri í raun réttara
að benda á eftirstraum barokktíma 18. ald-
ar, rokókó-tímann. Skyldleiki við Hándel
hefir oft verið nefndur, en í ljós kemur, að
sumar tónsmíðar Björgvins eiga þó nokkuð
sameiginlegt með bernskuverkum Mozarts,
sem yfirvann rokókó-tímann furðu-fljótt.
Áhrif frá öðrum höfundum ganga ljósum
logum í sögunni, líka hérlendis (Adolf Jen-
sen, Grieg, Max Reger, Brahms). Sé beinlín-
is um stælingu að ræða, þá væri sízt verra
að stæla Hándel en Schönberg. Hándel náði
jafnan fram laglínu, melódíu, sem Schönberg
mistókst að finna, það var hans veikleiki.
Melódía Hándels sýnir þá rás, sem gjarnan
verður fyrirfram ráðin. Mánn grunar jafnóð-
um, hvaða tónn, hvaða hljómur muni koma
næst, hver af öðrum. Maður fer þá á mis
við þá ánægju að mæta óvæntu augnabliki,
allt er fyrirfram ákveðið, slétt og felit í sín-
um ofurbjarta einfaldleik.
Þessi einfaldleiki er einnig kennimerki
Björgvins. Hann semur músík sína af lífs-
gleði, af fögnuði yfir að vera til. Hann velt-
ir engum vandamálum, bara tjáir sjálfan sig'
af fullkomnu hispursleysi, alveg eins og
hann gerir í rituðu máli sínu, enda var mað-
urinn sérstaklega vel ritfær og allra manna
orðheppnastur í viðræðu. Svo sem sönnum
listamanni sæmir, þá varðveitir hann ávallt
bamið í sjálfum sér, eins og gerðu Mozart,
Bruckner og Schubert.
Sé litið á sögulegar forsendur við fábreytt-
ar aðstæður, þá skýrist bezt, hvílíku grettis-
taki Björgvin lyfti. Hann var málsvari þeirr-
ar stefnu, að íslenzk músík væri sálarnæring
fyrir íslenzka hlustendur. Þess vegna ætti
hún að skipa háan sess í þjóðlífinu, fá ríku-
legan tíma í dagskrá útvarps, veglegt rúm
á efnisskrá konserta, vera mikið iðkuð á
heimili og í skóla.
Allar þessar kröfur eiga enn rétt á sér,
eins og fyrir 50-60 árum, er Björgvin sneri
heim frá Kanada, 1931, eftir tuttugu ára
útivist, þá fertugur. Hann skynjaði þá strax
og skildi, að músíklíf þjóðar verður að hvíla
á traustum grunni alþýðlegrar þátttöku, al-
mennrar söngiðkunar.
Þetta er meginstef æviverks hans, sem
fyrst og fremst er raddsöngur. Hann samdi
íslands lag 1914, hvetjandi óð til ættjarðar-
innar, sem sennilega væri orðinn þjóðsöng-
ur, ef ekki hefði verið um textaþýðingu að
ræða. Hrifning og hugmóður birtast hér,
eins og í mörgum beztu lögum og kórsöngv-
um höfundar, listamannssál brautryðjand-
ans, sem fyrstur allra íslendinga samfléttaði
söngraddir í stærra formi en áður hafði
þekkzt, faðir íslenzkrar fjölröddunar í jafn-
ræðisanda þess byggingarlögmáls, sem get-
ur gert lítið stef að stóru verki.
Höfundur er tónskáld.
HRAFN JÖKULSSON
nútíma
hagyrð-
ingur
þú hefur hlustað
á skrjáfið í kjarrinu
tístið í fuglunum í garðinum
hjal lækjarins nið hafsins
og lágt muldur þrumunnar
já þú hefur lagt við hlustir
vandlega og af einurð
sett í brúnir hlustað eftir
hvískrinu
eftir masi golunnar á leið til
þagnarinnar
hlustað eftjr þögninni
hljóðlega og án þess að heyra!
vígorð böðulsins
rímorð dansmeyjanna
lausnarorð ungu guðanna -
veraldir þeisa hjá
og þú hlustar eftir haldbestu
þögninni
Auglýsing
frá Láru
miðli
(Þögla gleymska!)
Af gulnuðum blöðum
stauta miggegnum máða stafi:
í kvöld vappa Abyssíníumenn
um betri stofuna íhúsi við Fisc-
hersund
Sæfinnur með sextán skó
hellir úr skálum reiði sinnar
og.höfundur Njálu les úr verk-
um sínum
Þögla gleymska!
Allar þessar löngu gleymdu
minningar
þessir mosagrónu legsteinar
í kvöld vakna vonir
í deyjandi hjörtum
í Fischersundi
vonir um endurfundi í túninu
heima
á annarri og betri stjörnu
Þögla gleymska!
sem í kvöld öðlast eilíft líf
Aðgangseyrir: 1 króna
Höfundur er rithöfundur f Reykjavík. Ljóð-
ið er úr nýrri Ijóðabók hans, sem heitir
„Húsinu fylgdu tveir kettir" og út er kom-
in hjá forlaginu Flugum.
2