Lesbók Morgunblaðsins - 07.09.1991, Blaðsíða 3

T-EgRtW
11S1 Hj ® U 0 d B H ©11Q] B H
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 691100.
Forsídan
er í tilefni aldarafmælis Muggs, Guðmundar Thorsteins-
sonar, listmálara. Myndin heitir „Sjöundi dagur í
Paradís", glitpappír og pennateikning. Þótt Muggur
gerði þessa mynd árið 1920, er hún í hæsta máta nú-
tímaleg og gæti eins verið alveg nýtt listaverk. Það er
hluti myndarinnar, sem hér birtist.
Af sama tilefni skrifar Bragi Ásgeirsson grein um
listamanninn, sem hann nefnir „Anganvangur fjölhæfn-
innar“ og vísar til þess, að Muggur var með afbrigðum
fjölhæfur og gerði meira en aðrir íslenzkir listamenn á
þeim tíma tilraunir með blandaða tækni.
Kostagripir
Bílaumfjöllun Lesbókar fjallar um tvo vinsæla jeppa,
sem teknir voru til kostanna norður á Kjalvegi. Þeir
eru Mitsubishi Pajero, nýja gerðin, og Toyota 4Runn-
er. Báði'r hafa verið metsölubílar í flokki jeppa, enda
eru báðir búnir þeim kostum, sem vel nýtast, hvort
sem er á götum Reykj.avíkur eða inni á Kjalvegi.
Mannvernd
Lestir eru margir og þeir ganga undir mörgum nöfn-
um. Höfuðlösturinn, sá sem elur hugsanlega af sér
alla aðra lesti, er marghöfða þurs: hann heitir ofmetn-
aður, hroki, dramb og yfirgangur.... Svo farast Páli
Skúlasyni prófessor orð í merkilegri hugvekju, þar sem
hann m.a. gagnrýnir skólakerfið, þar sem hann segir
að nemendum sé ekki kennt að hugsa og leggja rækt
við tilfinningar sínar.
JÓHANN SIGURJÓNSSON
Sorg
Vei, vei, yfir hinni föllnu horg!
Hvar eru þín stræti,
þínir turnar,
og Ijóshafið, yndi næturinnar?
Eins og kórall í djúpum sjó
varst þú undir bláum himninum,
eins og sylgja úr drifnu silfri
hvíldir þú á brjóstum jarðarinnar.
Vei, vei!
í dimmum brunnum vaka eitursnákar,
og nóttin aumkast yfir þínum rústum.
Jóreykur lífsins þyrlast til himna,
menn í aktygjum,
vitstola konur í gylltum kerrum.
— GeGð mér salt að eta, svo tungan skorpni ímínum munni
og minn harmur þagni.
A hvítum hestum hleyptum við upp á bláan himinbogann
og lékum að gylltum knöttum;
við héngum í faxi myrkursins,
þegar það steyptist í gegnum undirdjúpin.
Eins og tunglsgeislar sváfum við á bylgjum hafsins.
Hvar eru þau fjöll, sem hrynja yfir mína sorg,
hálsar, sem skýla minni nekt með dufti?
í svartnætti eilífðarinnar flýgur rauður dreki
og spýr eitri.
Sól eftir sól hrynja í dropatali
og fæða nýtt líf og nýja sorg.
Jóhann Sigurjónsson (f. 1880, d. 1919) var frá Laxamýri í Suður-Þin-
geyjarsýslu, en fór til Kaupmannahafnar eftir að hafa lokið prófi frá
Latínuskólanum og nam dýralækningar unz hann sneri sér að ritstörf-
um. Eftir hann liggja bæði leikrit og Ijóð.
Þegar íslendingar
uppgötvuðu hjólið
Síðan vélaöld hófst á íslandi í
lok síðari heimsstyrjaldar-
innar, hefur nýjasta tækni á
hveijum tíma átt hug og
hjarta landsmanna. Kraft-
blökkin og traktorinn mörk-
uðu þau tímamót til sjávar
og sveita, að loksins þurfti
ekki að treysta umfram allt á líkamlegt afl
manna. Það er kunnara en frá þurfi að segja,
að síðan hefur landinn verið á samfelldu
tækni-fylliríi, sem birtist m.a. í því, að aðeins
það nýjasta þykir nógu gott. í háþróuðum
iðnaðarlöndum eins og Sviss og Þýzkalandi
hefur ég séð að bændur nota ennþá hesta
og hestvagna, þó það sé kannski ekki al-
mennt. Mér skilst að evrópskir bændur fari
sér mun hægar í tæknilegum efnum en
íslenzkir kollegar þeirra, sem yfírgáfu bind-
ingavélamar eins og hendi væri veifað þegar
rúllubaggatæknin varð kunn. Það er tímanna
tákn, að hjá alltof mörgum býlum liggja hræ
af lítt notuðum vélum, sem hafa orðið að víkja
fyrir nýjustu tízku.
Bændur eru þó ekki einir um eyðslusemi
af þessu tagi. Þó ekki sé langt síðan tölvu-
tæknin hélt innréið sína, hefur mýgrút af
tölvuskermum og öðru dóti sem tengist þeirri
tækni, verið fleygt á haugana. í prentiðnaðin-
uni hefur þróunin verið svo hröð, að nýju
prentvélarnar, sem kosta milljónir, verða
venjulega fremur skammlífar. Ekki vegna
þess að þær endist ekki ágætlega, heldur
kemur árlega eitthvað nýtt til sögunnar og
hvað á að gera þegar keppinautarnir í brans-
anum eru komnir með það nýjasta?
Þegar litið er aftur í tímann, sést að það
er skammt öfganna á milli. I tæknilegu tilliti
stóðu landsmenn í stað í margar aldir og
raunar langt framá þessa öld. Öll vinnubrögð
til sjávar og sveita mótuðust af vanahugsun
og fátt var gert til hægðarauka, sem hefði
þó verið mögulegt. Úm þessar mundir er
þess minnst að öld er liðin frá vígslu Ölfusár-
brúar. Það er trúlegt að i samgöngumálum
á landi hafi brúin markað meiri tímamót en
nokkuð annað þar til bíllinn kemur til sögu.
Brúin skapaði skilyrði fyrir hestvagnaöldinni,
sem hófst þó ekki að marki fyrr en urn og
eftir aldamótin, enda þótt fyrsti hestvagninn
kæmi til landsins 1850. Það er til marks um
aldarandann þegar brúin var tekin í notkun,
að talið var að hún kæmi fyrst og fremst að
notum fyrir ríðandi menn og baggahesta.
Brúargólfið var kannski eini slétti bletturinn
á langri leið og reiðmönnum þótti freistandi
að spretta úr spori á brúnni svo í henni glumdi.
Þá var hafður brúarvörður og hann vildi ekki
að menn riðu svo glannalega yfir brúna, en
fékk ekki að gert, unz honum kom í hug ráð
sem dugði. Sagði hann vera draug á brúnni
og væri vissara að fara að öllu með gát.
Það er íhugunarefni, að þegar hér var kom-
ið sögu höfðu landsmenn næsta lítil kynni
haft af hjólinu, sem sýnir vel hvað þetta þjóð-
félag var frumstætt. Rokkhjólið hefur líklega
verið eina hjólið sem snerist á hveiju heimili
eftir að rokkar komu til sögu. Hjólið - þá
líklega sem vagnhjól - er þekkt frá því um
8000 fyrir Krists burð. Þetta grundvallartæki
í samgöngum hafði því verið notað meðal
menningarþjóða í um það bil 9-10 þúsund
ár þegar það loksins barst til íslands. Hest-
vagninn hafa hérlendir menn séð á suður-
göngum til Róms á Sturlungaöld; hann hefur
verið þar sjálfsagður og algengur allt frá
mektardögum Rómveija, sem skildu að vegir
og samgöngur voru undirstaða þess að halda
heimsveldinu saman.
Á síðari öldum hefur fjöldi íslenzkra
menntamanna kynnst hestvagninum í Kaup-
mannahöfn. En hversvegna í ósköpunum líða
aldir án þess að einhver beiti sér alvarlega
fyrir því að þessi flutninga- og samgöngu-
tækni sé tekin upp? Bænarskjölin til kóngsins
snerust um ásmundaijárn og snærisspotta,
en hvenær var óskað eftir vagnvegum? Menn
hafa líklega hugsað sem svo, að án vega
væri þýðingarlaust að flytja hestvagna til
íslands og ekki séð út úr þeirri vanahugsun,
að hér yrði öllum flutningum að lyfta á klakk.
Þegar lögin um brú á Ölfusá voru sam-
þykkt á Alþingi, voru til svo þröngsýnir menn
á þingi, að þeir greiddu atkvæði gegn því að
ráðast í brúarbyggingu fyrir 66 þúsund krón-
ur, sem Tryggvi Gunnarsson taldi að mundu
duga. Þeirra á meðal var Grímur Thomsen,
skáld og bóndi á Bessastöðum, miklu forfram-
aðri maður en flestir þingmanna og með fer-
il að baki í dönsku utanríkisþjónustunni, þar
sem honum hefur efalaust oft verið ekið á
yfirbyggðum hestvögnum. Þessi afstaða
Gríms er óskiljanleg; taldi hann landinu betur
borgið án samgangna, éða fannst honum að
þeir austansveitamenn gætu bara riðið sín
straumvötn eins og löngum áður og óþarft
að eyða peningum í að brúa stórfljótin? ^
Fimm ár virðast hafa liðið frá vígslu Ölfus-
árbrúar þar til fyrst var farið með hestvagn
á milli Reykjavíkur og Suðurlands. Það var
seint á jarðskjálftasumrinu 1896. Þá fyrst
hélt hjólið innreið sína í þennan landshluta.
Þarna var á ferðinni „barnavagninn", sem svo
var nefndur vegna þess að á honum voru flutt
börn af jarðskjálftasvæðunum til dvalar í
Reykjavík. Þá átti svo að heita að ruðningur
væri á þessari leið, sém kalla mætti vagnveg.
Á þinginu 1897 undraðist Jón Jensson, þing-
maður Reykvíki'nga, að austan- eða sunnan-
pósturinn skyldi koma með klyfjaða hesta
uppá gamla móðinn eftir þessum „bezta vagn-
vegi landsins". Vildi hann að landsstjórnin
gengi á undan og léti póstana nota vagna
„og mætti á þann hátt koma á fragtflutningi".
Árið 1904, þegar íslendingar fengu heima-
stjórn, má segja að hestvagnaöld hefjist; það
sama ár fór sá þekkti vagnasmiður, Kristinn
Jónsson á Grettisgötunni, að framleiða sína
vagna. Tveimur árum síðar var lagt í stór-
virki: Konungsvegurinn lagður með hökum
og skóflum til Þingvalla og þaðan austur að
Geysi, því von var á Friðriki konungi 8. sumar-
ið eftir. Gert var ráð fyrir að kóngur kysi að
aka í yfirbyggðum hestvagni, en svo fór að
hann vildi heldur fara ríðandi og aðeins ferða-
kamarinn var á hjólum í konungsfylgdinni
austur að Geysi. Nú sést lítið eftir af konungs-
veginum, sem var þó þjóðleið til Geysis og
Gullfoss framyfir 1930. Sjálfur ólst ég upp
við Konungsveginn og átti á honum mörg
spor við mjólkurflutninga á 5. áratugnum.
Vel sést hann þó enn, niðurgrafinn mjög, í
Efstadalsskógi í Laugardal og í Miðhúsa-
hrauni austan við Brúará. Hluti af þessari
miklu framkvæmd, sem kostaði stóran hluta
fjárlaganna árið 1907, var brú á Brúará þar
sem áður hafði verið hinn náttúrulegi stein-
bogi. Brúin stendur enn, en orðin aldurhnigin
og aðeins ætluð fótgangandi umferð og hest-
um.
Vagnvegirnir, Konungsvegurinn þar á
meðal, urðu flestir til þar sem áður höfðu
verið reiðgötur. Þessir vegir, ef vegi skyldi
kalla, grófust niður, urðu sumpart farvegir
fyrir vatn, sem skolaði á köflum öllu burt
nema gijótinu. Þessvegna fylltust þeir líka
af snjó í vetrarbyijun og voru ófærir til vors,
en illfærir af aur lengi frameftir. Oft var
full mikið sett á vagnana svo álagið á vagn-
hestunum varð meira en góðu hófi gegndi.
Snemma á öldinn var skrifað svo um hest-
vagnaflutninga á milli Reykjavíkur og Hafn-
arfjarðar:
„Hryllílegt er að sjá hestana, þessa hlíðnu,
þögulu þjóna, vera að strita þar fyrir þungum
vögnum, hvort heldur er upp eða ofan brekk-
una. Meðan vegur þessi er eins og hann er
nú, ætti að banna að fara hann með klyfjaða
vagna, heldur skipa svo fyrir að þeir séu
fermdir og affermdir uppi á jafnsléttu, þar
sem brekkan hættir; það væri fyrirhöfn fyrir
mennina, en þeir geta fengið sér aðstoð hver
hjá öðrum.
Hesturinn er aftur á móti einn síns liðs,
mállaus, reyrður aktygjum, en hlíðinn fram
í dauðann. En dýraverndunarfélög! Ef þið
eruð annað en nafnið tómt, þá skoðið staðinn
og bjargið málleysingjunum í aktygjunum. “
Ilöfundurinn hefur ugglaust haft eitthvað
til síns máls, en ábending hans um að hlífa
hestunum og leggja heldur meira á mennina,
minnir á þá sem fyrr meir voru kallaðir hest-
sárir og báru jafnvel á sjálfum sér allt hey-
band, sem næst var hlöðu. En allt heyrir það
til sögunni á aldarafmæli Ölfusárbrúar og ef
einhver hefur notið góðs af tæknibylting-
unni, þá er það íslenzki hesturinn, sem engin
kynni hefur lengur af aktygjum eða dráps-
klyfjum og er í raun og veru eins og önnur
dýrategund, þegar borið er saman við mynd-
ir af hestum fyrr á öldinni.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7. SEPTEMBER 1991 3