Lesbók Morgunblaðsins - 07.09.1991, Side 4

Til að athuga hvað skynsamlegt er að fella und-
ir hugtakið mannvernd er nauðsynlegt að leiða
hugann annars vegar að manneskjunni sjálfri,
eðli hennar og gerð, hins vegar að umhverfi
hennar, þeim skilyrðum sem henni eru búin í
Lestir eru margir og þeir
ganga undir mörgum
nöfnum. Höfuðlösturinn
sá sem hugsanlega elur
af sér alla aðra lesti, er
marghöfða þurs: hann
heitir ofmetnaður, hroki,
dramb, og yfirgangur og
birtist í allskonar
dulargervum, læðist að
okkur þegar minnst varir
og mann órar síst fyrir.
EftirPÁL
SKÚLASON
mannfélaginu. Manneskjan sjálf er við-
kvæm, flókin og að vissu marki óútreiknan-
leg lífvera sem er sífellt að koma sjálfri sér
á óvart með orðum sínum, skoðunum og
gerðum. Mannfélagið, sem hún hrærist í,
er líka viðkvæmt og flókið fyrirbæri sem
virðist þróast og breytast oft á ófyrirsjáan-
lega vegu. Þess vegna eru líka fræðin um
manneskjuna bæði fjölbreytt og óútreiknan-
leg eins og manneskjan sjálf sem þau eru
sprottin af og fást við. Þau eru viðleitni
manneskjunnar til þekkja sjálfa sig og stöðu
sína í heiminum og um leið til að átta sig
á eigin þekkingar- og skilningsleit. Þau eru
tilraun okkar til að skilja sjálf okkur í vísind-
um, listum og leikjum sem og í efna-
hagslífi, stjórnmálum, siðferði og trúarlífi.
Þau sýna manneskjuna í endalausu basli
við að ná fótfestu í heiminum, jafnt verald-
legum sem í andlegum efnum, hvernig hún
er alla ævina að reyna að koma sér fyrir,
afla sér gæða og njóta þeirra. Samt veit
manneskjan að hún dvelur hér aðeins
skamma hríð, að hún stefnir á vit eilífðar
sem hún megnar ekki að hugsa, en reynir
þó að gera sér í hugarlund í trúarbrögðum,
vísindum og heimspeki.
Hér verður aðeins tæpt á fáeinum hug-
myndum um manneskjuna sem mér finnst
að geti varpað vissu ljósi á þá þætti í fari
hennar sem hafa ber í huga þegar rætt er
um að vernda hana fyrir þeim öflum sem
ógna henni. Manneskjan er lífvera gædd
ákveðnum búnaði til að nema boð sem henni
berast frá umheiminum og öðrum iífverum
og skynja og meta aðstæður sínar. Hún
hefur líka eins og aðrar lífverur sinn búnað
til að hafa áhrif á umhverfi sitt og breyta því.
Áður en lengra er haldið skulum við
staldra við þetta tvennt og huga að því
hvernig mannvemdin kemur hér við sögu.
Þessar tvær hliðar manneskjunnar, sem ég
hef nefnt, vísatil tvenns konar afstöðu henn-
ar til umhverfisins, sem ég kalla annars
vegar huglæga afstöðu, hins vegar verk-
læga. í hinni huglægu afstöðu er manneskj-
an skynjandi og skoðandi; hún horfir á heim-
inn, dáist að honum, óttast hann og hrífst
af honum. Náttúran, bæði himnesk ogjarðn-
esk, er fyrir manneskjuna ótæmandi upp-
spretta andlegra gæða sem við njótum í
vísindum, listum og leikjum þar sem mann-
eskjan beitir gáfum sínum til að skilja,
ímynda sér og nema allt hið merkilega og
stórkostlega við heiminn og sjálfa sig.
En — og hér kemur mannverndin til sög-
unnar — gegn viðleitni manneskjunnar til
að skynja og skoða heiminn og sjálfa sig í
heiminum og til að aga og.skerpa gáfur
sínar í því skyni að nema undur veraldar
standa ýmis öfl sem geta spillt leikjum
manna, vísindum og listum. Mannverndin
felst þá í því að forða manneskjunni frá
öllu því sem hindrar hana í skerpa skilning-
arvit sín og þroska gáfur sínar til að njóta
hinna andlegu gæða.
í hinni verklægu afstöðu til heimsins, sem
ég kalla svo, er manneskjan ekki bara skoð-
andi og skynjandi, heldur áformandi líf sitt
og athafnir langt fram í tímann. Hér skipt-
ir ímyndunaraflið sköpum sem gerir okkur
kleift að setja upp í huganum aðstæður sem
eru frábrugðnar því sem áður er þekkt og
sem við getum ákveðið að skapa. Manneskj-
urnar eru sífellt að umskapa aðstæður sínar
með hvers kyns veraldarvafstri; þær bréyta
heiminum með því að leggja undir sig nátt-
úruna, nýta sér hana til að skapa verðmæti
sem að gagni koma í lífsbaráttunni sem er
einnig barátta á milli manna um gæði sem
eru af skomum skammti.
Gegn þessari viðleitni til að áforma
mannlífið og gera heiminn byggilegri fyrir
manneskjuna vinna öfl sem spilla veraldar-
gæðunum. Hér kemur mannverndin til sög-
unnar sem viðleitni til að veija manneskjuna
fyrir þeim öflum sem bijóta niður heilbrigða
viðleitni hennar til að gera heiminn að heim-
kynni sínu.
Hver eru þessi öfl sem ógna manneskj-
unni og standa þroska hennar og sjálfsbjarg-
arviðleitni fyrir þrifum? Er þau að finna í
manneskjunni sjálfri eða eiga þau kannski
fremur rætur sínar í mannfélaginu — eða
skyldu þau vera að verki í náttúrunni sjálfri
utan bæði manneskjunnar og mannfélags-
ins?
Áður én við leitum svara við þessum erf-
iðu spurningum — en það segir sig sjálft
að fáum við engin svör við þeim — er tómt
mál að tala um mannvernd — skulum við
aftur leiða hugann að manneskjunni sjálfri.
Hún er ekki aðeins skynjandi og skapandi,
heldur er hún líka hugsandi. Hún veltir því
sem hún skynjar fyrir sér. Og hún veltir
því líka fyrir sér sem hún hefur gert og á
að gera. Hugsunin er það sem gerir okkur
mennsk öllu öðru fremur, hún er það sem
einkennir okkur sem manneskjur, ekki
vegna þess að við séum alltaf að hugsa ein-
hveijar merkilegar hugsanir (sem ég held
raunar að við séum alltaf að gera), heldur
vegna þess að það er í hugsuninni sem vit-
und okkar um sjálf okkur og heiminn verð-
ur að veruleika. Við erum með sjálfum okk-
ur þegar við hugsum, ekki þegar við erum
öll í því að skynja eða aðhafast. Þegar við
hugsum þrengist skynjun okkar, við verðum
stundum annars hugar eins og sagt er, eða
utanvið okkur. Á meðan maður hugsar beit-
ir maður ekki huganum eingöngu að til-
teknu verki. Til að geta hugsað þarf hugur-
inn að vera laus undan álagi skynjana og
athafna. Til að hugsa þarf manneskjan að
læra að staldra við og gera ekki neitt svo
að tilfinningar hennar fyrir sjálfri sér, öðrum
manneskjum og heiminum, fái að koma fram
og einnig langanir hennar. Einungis með
því að veita tilfinningum okkar og löngunum
eftirtekt og beina huganum að þeim í því
skyni að vega þær og meta getum við vænst
„Það er afar merkilegt að geta hugsað,1
kannski hið merkilegasta af öllu. Með
hugsuninni gerir manneskjan sér grein
fyrir sjálfri sér sem greindri frá öllum
öðrum manneskjum og öllu öðru íheim-
inurn."
þess að þroskast og verða sjálfstæðar mann-
eskjur sem láta ekki geðshræringar eða
blindar hvatir ráða gerðum sínum.
Það er afar merkilegt að geta hugsað,
kannski hið merkilegasta af öllu. Með hugs-
uninni gerir manneskjan sér grein fyrir
sjálfri sér sem aðgreindri frá öllum öðrum
manneskjum og öllu öðru í heiminum. Þar
með verður sú manneskja sem hvert okkar
er að ákaflega merkilegu fyrirbæri í augum
sjálfrar sín. En um leið vakna líka miklar
og þungar áhyggjur sem við losnum aldrei
við á meðan við hugsum, áhyggjur af því
hvað um okkur verður, meðal annars hvort
við lifum líkamsdauðann af, en líka miklu
nærtækari og að mínu viti alvarlegri
áhyggjuefni (þótt dauðinn sé auðvitað einn-
ig eðlilegt áhyggjuefni)1.
Áhyggjuefnin, sem ég hef hér í huga,
lúta að tengslum okkar við annað fólk,
hvernig þeim sé háttað og hvort hver mann-
eskja fyrir sig sé alein í þessum stóra og
myrka heimi, líkt og nafni minn í frægri
sögu2 — eða hvort við deilum raunverulega
lífínu og þá hvernig. Gerum við það með
því að styðja hvert annað í sameiginlegri
lífsbaráttu, eða er lífsbarátta kannski miklu
fremur barátta á milli manna, samkeppni
þar sem útilokað er að allir vinni og þar sem
hinir minnimáttar verða óhjákvæmilega
sviptir gæðum lífsins eða hagsmunir þeirra
sniðgengnir. Spumingin er hér sú hvernig
sambandi fólks og samskiptum sé raunveru-
lega varið og hvernig samlíf okkar sé skipu-
lagt. Og þá að sjálfsögðu einnig hvort mann-
vernd verði við komið og ef svo, þá hvernig.
Hér er komið að mannfélaginu sem ég
gat um í upphafi að þyrfti einnig að skoða
til að átta sig á því sem undir mannvernd
fellur. Mannfélagið er hreppurinn, sveitarfé-
lagið, ríkið, hið opinbera eða hvað sem við
köllum það. í ljósi þess sem ég hef nú rak-
ið um manneskjuna, eðli hennar og gerð sem
skynjandi, skapandi og hugsandi veru, blas-
ir við tilgangur mannfélagsins. Það eru
manneskjurnar sem hugsandi verur sem
þarfnast þess til að takast á við áhyggju-
efni sín, hvernig þeim reiðir af í þessari
hörðu veröld, „þar er hver maður getst með
synd og Iifír við erfiði og deyr með sár-
leik“.3 Það er hugsunin sem gerir manneskj-
urnar að félagsverum sem móta stofnanir
í því skyni að takast sameiginlega á við það
sem ógnar mannlífinu. Hið opinbera, ríkið
eða sveitarfélagið, þjónar manneskjunum
sem eins konar tryggingarstofnun sem á
að koma í veg fyrir að óáran, slys eða ill-
menni kippi stoðunum undan lífi fólks. Hið
opinbera á að vernda manneskjurnar fyrir
öllu því sem ógnar þeim sem skynjandi,
skapandi og hugsandi verum. Þar með
stendur mannfélagið eða fellur með því sem
hið opinbera gerir, hvort það rækir sitt eigin-
lega hlutverk eða þjónar annarlegum sér-
hagsmunum og brýtur gegn almannahag.
Samkvæmt þessu á hið opinbera að búa
í haginn fyrir manneskjurnar sem skynj-
andi, skapandi og hugsandi verur og grípa
til varnaðarráðstafana í hvert sinn sem
samlífi fólks er stefnt í voða. Hið opinbera
er því í sjálfu sér ekkert annað en tæki til
mannverndar. Hitt er engu að síður stað-
reynd að hið opinbera, bæði hérlendis og
víða um lönd, gegnir misvel eiginlegu hlut-
verki sínu, fæst jafnvel við verkefni sem
því eru ekki eiginleg eða er skipulega beitt
gegn manneskjunum sjálfum sem það á að
þjóna.
Hver er hugsanleg skýring á þessari
óhugnanlegu staðreynd um hið opinbera að
í reynd skuli það iðulega gera annað en því
er ætlað? Eða að því skuli mistakast að
gegna hlutverki sínu? Eða gegna því svo
slælega að önnur félög en mannfélagið
sjalft reyna að grípa til sinna ráða til vernd-
ar manneskjunni, meðal annars til að vernda
hana fyrir hinu opinbera?
Ég spurði um þetta áðan. Hvar búa öflin
sem spilla samskiptum okkar og leggja jafn-
vel undir sig bestu og áhrifamestu tækin
sem mannfólkið hefur fundið upp til að tre-
ysta tilveru sína í heiminum? Er þau að finna
í manneskjunni sjálfri, eiga þau rætur í
mannfélaginu, eða skyldu þau vera að verki
í náttúrunni? Við þessum spurningum kann
ég ekkert fullgilt svar, enda held ég að það
sé löngu tímabært að við hættum að biðja
um endanleg eða tæmandi svör við spurn-
ingum okkar. í því að hugsa felst það að
vita að hinstu rök eru ekki á valdi manna
og tilveran og hugsunin sjálf eru miklu stór-
kostlegri en við megnum enn að gera okkur
í hugarlund eða munum nokkurn tíma gera.
Að hugsa er líka að vita að ef fólk hættir
að spyija og leita svara við spurningum
sínum, þá glatar allt merkingu sinni og
hættir að skipta máli, tilveran verður alger
auðn og hugurinn tómur og lífið svo leiðin-
legt að fólk á þá ósk heitasta að hafa aldr-
ei fæðst.
Þó að engin tæmandi eða endanleg svör