Lesbók Morgunblaðsins - 07.12.1991, Blaðsíða 9

undirstrikun, upplýstum stöfum eða á ann-
an áberandi hátt að orðið „svo” kemur sjö
sinnum fyrir í einni efnisgrein. Sömuleiðis
hefði mátt benda á aðra galla í málfari og
stíl og laga þá hvern af öðrum uns efnis-
grejnin hefði talist frambærileg.
Á þennan hátt er hægt að kenna nem-
endum reiðinnar býsn um ritgerðasmíð
áður en þeir setjast sjálfir við skriftir, koma
þannig í veg fyrir að þeir falli í þær gryfj-
ur, sem fjailað er um (a.m.k. ekki eins
harkalega og ekki eins oft), og létta nær
óbærilegu oki af kennurum. Ekki er þörf
á að láta alla nemendur fara gegnum slíkt
efni þótt flestir hefðu þeir eflaust nokkurt
gagn af.
Spurningalistinn minn er óðum að stytt-
ast. Þó á ég enn eftir að minnast nokkrum
orðum á málfræðikennslu í skólum. Ekki
verður hjá því komist að gera miklar breyt-
ingar á kennslu í beygingafræði og líklega
auka hana. Ríður á að gera þessa kennslu
sem skemmtilegasta svo að nemendur og
kennarar hætti að hugsa um málfræði sem
stagl.
Námsefnið þarf að skipuleggja þannig
að fyrst sé kennt að beygja algengustu orð
málsins. Er ömurlegt til þess að vita að
fjöldi fólks skuli ekki lengur treysta sér til
að tala um ær og kýr - og lappir skuli
vera á góðri leið með að útrýma fótum. úr
orðaforða landsmanna. Eflaust væru hend-
ur fyrir löngu orðnar að lúkum eða kruml-
um ef menn gerðu sér grein fyrir því
hversu fáir kunna að fallbeygja orðið hönd.
(Margir sem telja sig kunna beyginguna
nota þolfallsmyndina hönd líka í þágufalli,
segja t.d. ranglega „með útréttri hönd”.)
Með tölvutækni ætti að vera auðvelt að
gera orðtíðnilista (frequency word lists) í
rituðu máli. Seinlegra og viðkvæmara mál
er að gera slíka könnun á töluðu máli.
Erlendis hafa menn gegn þagnareiði feng-
ið leyfi yfirvalda til að hlusta á símtöl fólks
og kanna þannig tíðni orða í talmáli. í
fámenninu hér á landi væri sú leið ekki
fýsileg. Þó mætti án efa finna aðferð til
tíðnikönnunar í talmáli sem menn gætu
sætt sig við. Reyndar hafa nú þegar verið
gerðar einhveijar rannsóknir á þessu sviði
hérlendis sem ef til vill mætti styðjast við
í byijun.
Niðurstöður úr talningu algengustu orða
ætti síðan að nota við gerð kennsluefnis.
Algengustu orðin yrðu kennd fyrst og síð-
an bætt við orðaforðann á hveiju ári.
Markmiðið yrði að nemendur gætu notað
þennan orðaforða á sem fjölbreyttastan
hátt í ræðu og riti, fallorð í öllum föllum
(og réttum föllum), lýsingarorð enn fremur
í miðstigi og efsta stigi o.s.frv.
I þessari kennslu þyrfti að gefa sér-
stakan gaum að atriðum sem lítið var sinnt
á árum áður, t.d. íslenskri orðaröð (sem
nú er stundum undir sterkum áhrifum frá
ensku) og notkun sagna í réttri tíð og
hætti. Ótrúlega oft segjast nemendur mín-
ir á framhaldsskólaaldri hreint ekki vera
vera vissir um hvort fari betur að segja
„Ég hélt að Finnur hefði verið lasinn í
gær” eða „Ég hélt að Finnur hafi verið
lasinn í gær” - svo að ekki sé nú minnst
á „Ég veit ekki hvort þetta sé rétt” og „Ef
þetta sé svona ...”. í enskum móðurmáls-
kennslubókum er töluverðu púðri eytt í að
æfa rétta notkun tíða svo að þetta er ekki
séríslenskt vandamál. Ef til vill má þá fá
góðar hugmyndir að kennsluaðferðum í
engilsaxneskum bókum.
Við val á kennsluefni í málfræði og setn-
ingafræði þarf oft að hafa allt annað í
huga en nýjustu rannsóknir í málvísindum.
Mér finnst það alltaf bera vitni um sorg-
lega þröngsýni þegar ég heyri íslensku-
kennara segja sem svo: „Mig varðar ekk-
ert um hvað þýskukennarinn (eða ensku-
kennarinn) vill að krakkarnir kunni. Hann
getur sjálfur séð um að kenna þau hugtök
sem hann vill nota. Ég kenni það sem ég
lærði að væri rétt.”
Að Líta á Heildarþarfir
Kennarar mega ekki láta eftir sér að
hugsa svona. Auðvitað verður alltaf að líta
á heildarþarfir nemandans fremur en kröf-
ur einstakra greina. Og oft getur kennsla
verið betri þegar kennsluefnið segir bara
hálfan sannleikann eða gengur hreinlega
í berhögg við nýjustu rannsóknir.
Það er miklu skynsamlegra að kenna
nemendum málfræði á þann hátt að kunn-
áttan nýtist þeim í öðrum tungumálum.
Ef ekki er gætt samræmis í málfræði-
kennslu allra tungumála (íslenska er líka
tungumál) og reynt eftir fremsta megni
að nota hvarvetna sömu hugtök getur það
valdið óbætanlegum misskilningi og ger-
samlega óþörfum námserfiðleikum. Mikill
tími fer til spillis ef hver tungumálakenn-
ari þarf að kenna nemendum þau málfræði-
hugtök sem notuð eru í „hans” kennslubók
svo að maður tali nú ekki um ef þau stang-
ast á við það sem þeir þurfa að læra í
öðrum málum.
Meðan verið er að kenna nemendum að
þekkja frumlag er t.d. mikil stoð að segja
þeim að frumlag sé alltaf í nefnifalli. Þeg-
ar þeir hafa fengið góða tilfinningu fyrir
því hvað sé frumlag er svo alveg óhætt
að fara að tala um frumlag í aukafalli ef
menn vilja. Það liggur hins vegar ekkeit
á því fyrr en seinustu veturna í framhalds-
skóla eða í háskóla - eða aldrei!
Á sama hátt tefur það mjög fyrir nem-
endum ef þeim er kennt að í íslensku séu
aðeins tvær tíðir, nútíð og þátíð. í erlendu
tuhgumálunum er hins vegar gert ráð fyr-
ir fimm til sex tíðum í viðbót sem eiga sér
fullkomna hliðstæðu í íslensku. Væri ólíkt
þægilegra fyrir nemendur að fá fyrst að
kynnast þessum tíðum í móðurmálinu og
nota þá sömu nafngiftir og tíðkast í er-
lendu málunum. Það nægir prýðilega að
segja unglingum að tíðir í málfræði eigi
sér ekki samsvörun í raunverulegu tíma-
skyni fólks heldur séu þær málfræðileg
hugtök. Seinna má kenna þeim að líta á
núliðna tíð sem nútíð, lokið horf, og benda
þeim á að „Ég er að lesa blaðið” sé ólokið
horf.
Annað dæmi: Þótt sýnt hafi verið fram
á með góðum rökum að tilvísunarfornöfn
í íslensku séu óbeygjanleg og ættu í raun
að teljast til samtenginga hjálpar það ís-
lenskum unglingum mjög við nám í erlend-
um málum, t.d. þýsku, að hafa lært að
þekkja fall tilvísunarfornafna í íslensku upp
á gamla mátann - og það þótt þau fallbeyg-
ist alls ekki! Þess vegna er engin ástæða
til annars en létta tungumálakennurum -
en þó aðallega nemendum - lífið með því
að fara í þetta atriði jafnhliða annarri fall-
greiningu enda eykur það málleikni í ís-
lensku og stuðlar sennilega að rökhugsun.
Flestir sem kynnast málmyndunarfræði
Chomskys heillast af þeim aukna málskiln-
ingi sem hún veitir. Aðferðir málmyndunar-
fræðinnar virðast nú orðið einkum í því
fólgnar að setja fram reglur um gerð setn-
inga og prófa síðan, hvort reglurnar stand-
ist, með því að hafa hálfgerð endaskipti á
setningunum og fulhnúa þær á ýmsa lund
aftir ákveðnum reglum.
Dæmi 1:
1 *Skemmtilegir þrír málfræðingar
komu í partíið.
2 Þessir þrír málfræðingar komu í partíið.
3 *Svona þrír málfræðingar komu í
partíið.
Dæmi 2:
1 ?Á morgun munu [gefa Halldóri bibl-
íu] nokkrir stúdentar í veislunni.
2 ?í veislunni munu [gefa Halldóri bibl-
íu] nokkrir stúdentar á morgun.
3 Það munu [gefa Halldóri biblíu]
nokkrir stúdentar í veislunni á morg-
un.
(Úr Setningafræði eftir Höskuld Þráins-
son, mars 1990.)
Auðvitað er góðra gjalda vert að vilja
miðla ungum nemendum af þessum fræð-
um sem allra fyrst. Trúlega er þó hagstæð-
ara að bíða með þá umfjöllun uns niáltil-
finning ungmenna stendur á sæmilega
traustum fótum. Hentar framhaldsskóla-
nemendum enda betur að læra málfræði j
sem þeir geta einnig notað við tungumála-
nám sitt en geyma Chomsky og arftaka j
hans fram yfir stúdentspróf og helst vel J
það. j
HVAÐ ÆTLIÞAÐ MUNDI
KOSTA?
„Og hvað ætli það mundi nú kosta að
gera þetta allt sem konan er að tala um?” i
spyr nú eflaust einhver. Ekki treysti ég j
mér til að svara því með krónutölu enda
ekki heiglum hent að gera kostnaðaráætl- i
anir sem standast svo sem alþjóð veit. En
rétt er að taka fram á nýjan leik að hér I
er um eilífðarverkefni að ræða, ekki j
skammtíma„átak” og er ég þeirrar skoðun- <
ar að óþarfi sé að byija á verkefni sem '
þessu með einhveijum látum.
Affarasælla væri að fá einn fram- j
kvæmdastjóra sem sæi um viðfangsefnið,
réði skrifstofufólk til aðstoðar og hefði
samráð við þá aðila sem með þyrfti hveiju
sinni. Síst af öllu ætti að skipa enn eina
fjölmenna nefnd sem sæti á stöðugum
fundum og afkastaði litlu eða engu. Ég
hef þurft að sitja marga fundi á langri
ævi og reynsla mín af þeim samkundum
er sú að einu fundirnir, sem beri umtals-
verðan árangur, séu fámennir vinnufundir
þriggja til fjögurra aðila eða jafnvel tveggja
manna tal.
Útgáfu kennslubóka og uppflettirita
mætti bjóða út þannig að hún yrði öll í
höndum einkaaðila. Menningarstofnanir,
sem láta sig íslenska tungu skipta (mér
dettur í hug llið íslenska bókmenntafé-
lag), gætu ef til vill lagt hönd á plóginn,
t.d. við þá málfarskönnun sem ég lýsti
stuttlega og hlyti að vera fyrsta skref til
endurskipulagningar móðurmálskennslu.
Vísindasjóður mundi eflaust styrkja það
framtak.
Sjálfsagt mætti finna ýmis ráð til að
afla fjár ef ríkið treysti sér ekki til að
kosta nýskipan móðurmálskennslu að öllu
leyti. Ekki þyrfti að reisa marmarahallir
með harðviðarinnréttingum yfir þá starf-
semi sem ég hef í huga. Menn ættu líka
að hafa hugfast að það gæti orðið ís-
lenskri þjóð dýrkeypt að láta áfram reka
á reiðanum í málræktarefnum. Afleiðingum
þess þarf ég ekki að lýsa, svo oft og Ijálg-
lega sem því hefur verið haldið á loft í
hátíðarræðum fyrirmanna.
Á undanförnum áratug hafa nokkrir ís-
lenskukennarar við Háskóla íslands marg-
lýst því yfir að þeir vilji ekki vera „mállög-
reglumenn” eins og þeir kalla það. Þeir
vilja ekki „vera settir yfir landslýð til að
segja honum hvernig hann eigi að tala”
(Kristján Árnason).
Eiríkur Rögnvaldsson segir í Skímu,
1985: „Það ætti að vera ljóst af framan-
sögðu að ég vil ekki hafa neinn dómstól
sem geti dæmt eitt rétt en annað rangt.
Þegar spurt er hvort tiltekið atriði sé rétt
eða rangt vil ég ekki svara því beint. Ég
vil geta frætt fyrirspyijanda um sem flest
sem máli skiptir í þessu sambandi, s.s.
hvað sé elst, hvað sé útbreiddast, hvaða
atriði séu hliðstæð í málinu o.s.frv.; sem
sagt, gefa fyrirspyijanda sem flestar for-
sendur til að byggja sitt eigið val eða dóm
á.”
Já, vilji íslenskukennara Háskólans er
öllum ljós. Og auðvitað hafa þeir fullan
rétt til að segja ég vil, ég vil, ég vil. En
það þarf líka að huga að því sem aðrir
kunna að vilja. Hvað ætli íslenskukennarar
neðan háskólastigs vilji? Hvað ætli foreldr-
ar vilji? Hvað skyldi „landslýður” vilja?
Háskólakennurunum verður tíðrætt um
að boð og bönn leiði til málótta, já, meira
að segja til málfarslegrar stéttaskiptingar.
Ætli það sé ekki nær sanni að málótti
manna stafi fyrst og fremst af þeim hringl-
andahætti og stefnuleysi sem ríkt hefur í
málfarsefnum? Ætli hræðslan stafi ekki
einkum af því að hvergi er hægt að leita
sér upplýsinga um hvað bestu málnotendur
telja gott, rétt eða fagurt mál?
Einangraðir í Grúski Sínu
Hvernig skyldi kennsla verða hjá þeim
nýútskrifuðu íslenskufræðingum sem stöð-
ugt hafa heyrt lærifeður sína hamra á því
að það sé „algert aukaatriði t.d. hvort sagt
er mér eða mig langar, hitta lækniiin
eða læknirinn, vera eins og pabbi hans
eða sinn, tala við hvorn annan eða hvor
við annan, hjá livorumtveggju eða hjá
báðum, kýr eða kú (Eiríkur Rögnvaldsson
í Skímu)'!
Hvað er það þá sem skiptir máli í augum
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 7. DESEMBER 1991 9