Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1992, Page 8

*
I auga óreiðunnar
Bókmenntir og
bókstafstrú
Flest þekkjum við söguna af Ólafí Kárasyni og
fyrstu bókinni hans: Bókin var komin í ruslið
en samt tókst honum að nálgast hana án þess
að fóstra hans vissi ... „og stakk henni inn á
sig og geymdi hana á brjósti sér skamt frá
hjartanu". Hann vissi ekki hvað bókin hét
eða hvað í henni stóð en hann var viss um
að þetta væri góð ,bók. Við nærfataskiptin
eftir veturinn komst leyndarmálið upp. Bókin
fór í eldinn.
„Þá fór hann að gráta. Það var sú harma-
kvöl sem hann mundi fyrst. Hann var viss
um að svona sárt hefði hann ekki grátið síð-
an hann var sendur burt frá móður sinni í
poka, á vetrardegi, áður en hann mundi eft-
ir sér. Að vísu hafði hann aldrei skilið bók-
ina, en það gerði ekkert til, það sem máli
skipti var hitt, að þetta var leyndarmál hans
og draumur og athvarf. í einu orði sagt: Það
var bókin hans. Hann grét eins og börn gráta
því aðeins að þau verði fyrir ranglæti af
þeim sem eru meiri máttar, sá er sárastur
grátur á jörðu. Svona fór um bókina hans,
hún var tekin af honum og brend. Hann stóð
eftir nakinn og bókarlaus á sumardaginn
fyrsta."
Leyndarmál, draumur og athvarf. í Heims-
Ijósi Halldórs Laxness stendur nær allt sem
hægt er að segja um skáldskap og bækur;
þá töfraveröld sem bókin er baminu, fegurð-
ina sem streymir um sálina. Þetta er heimur
sem hvorki er skáldlegur né fagur. Þó leiðir
dularkraftur skáldskaparins og fegurðarinn-
ar drenginn áfram. Þrátt fyrir viðvaranir
. fóstru sinnar dregst hann að bókum og skáld-
skap.
„Hann stalst til að krota með prikinu sínu
í moldarflög eða á snjó, en þetta var honum
bannað, og sagt hann skrifaði sig til skratt-
ans. Svo hann varð að skrifa á sál sína.
Kamarilla húsfreya var hatursmaður bók-
mennta. Þegar tók að bera á óeðlilegri laung-
un drengsins til að grúska í bókstöfum, þá
sagði hún honum til vamaðar söguna af G.
Grímssyni Grunnvíkingi. Hann skrifaði sig
til ekki Guðmund Grímsson eins og annað
fólk, heldur skammstafaði sig og bínefndi til
að líkjast höfðingjunum. Það var voðaleg
saga. G. Grímsson Grunnvíkingur var skáld-
mennisræfill og skrifaði hundrað bækur.
Hann var vondur maður. Þegar hann var
úngur þá vildi hann ekki giftast, heldur eign-
aðist þijátíu börn. Hann hataði fólk og skrif-
aði um það. Hann hafði skrifað fjölda bóka
um saklaust fólk sem aldrei hafði gert honum
mein. Enginn vildi hafa samneyti við slíkan
mann, nema ljótar kellingar sem hann hafði
dæmt á sig í elli sinni. Menn fá í elli sinni
það sem þeir dæma á sig. Svona er að hugsa
um bækur.“
En viðvaranir fóstmnnar hafa öfug áhrif
á drenginn. Hin „uppbyggjandi dæmisaga"
hrífur hann „sem leynileg vísbending um eitt-
hvað forboðið og heillandi". Hann er heillað-
ur af G. Grímssyni Gunnvíkingi og sér sjálf-
an sig í ljósi hans. „Hann ákvað að kalla sig
Ó. Kárason Ljósvíking." Og síðar í sögunni
segir hann um skáldskapinn:
„Það er nú einu sinni svo, að það er miklu
erfiðara að vera skáld og yrkja um heiminn
en vera maður og lifa í heiminum. Þið kjótl-
ið gijóti fyrir smánarkaup og hafið misst lífs-
björgina ykkar í hendur þjófum, en skáldið
er tilfinning heimsins, og það e_r í skáldinu
sem allir aðrir menn eiga bágt. Úr hrosshófs
bölvuðum heiminum herra draga nagla smá
stendur í gömlum sálmi. Skáldið er kvikan
í þessum hrosshófi og það er ekki einstakt
happ, hvorki hækkað kaup né betri veiði, sem
getur læknað skáldið af sársaukanum, ekk-
ert nema betri heimur.
Þann dag sem heimurinn er orðinn góður
hættir skáldið að fínna til, en fyr ekki. En
um leið hættir hann líka að vera skáld.“
II
Það hlýtur að vera til marks um vonsku
heimsins að enn er til nóg af skáldum, að
minnsta kosti útgefnum bókum sem titla sig
skáldverk: eða eru höfundar nútímans aðeins
leifar fomrar illsku og því hjáróma rödd í
þessum heimi bestum allra heima?
Á því leikur enginn vafi: efnisleg gæði em
undirstaða blómlegs menningarlífs. Eigi að
síður birtast hin andlegu verðmæti oft ský-
rast í ljósi fátæktarinnar, að minnsta kosti
í sögum.
í Heimsljósi þrá varnarlaus drengsaugun
fegurð. Orðin byltast í sálinni og þorstanum
er ekki slökkt nema við bók þar sem draum-
ar rætast og dimmir afkimar verða athvarf.
Bækur, bækur, hve stórkostleg er ekki sú
veröld sem verður til um leið og augun fljóta
á milli bókstafanna, þegar þú spinnur heilan
heim og það á nákvæmlega sama hátt og
margir aðrir?
En talandi um fátækt og vamarlausa
drengi, sem eiga bágt: má ekki segja að nú
á tímum standi hinar fátæku þjóðir einsog
lítill og varnarlaus drengur andspænis ríku
þjóðunum?
Þær eru einsog tökubarn. Raski þær ró
hinna ríku er ekki nema sjálfsagt að fletta
þær klæðum og kasta hugsjónum þeirra á
eldinn.
Bækur, bækur, til hvers em allar þessar
bækur? Nægir mönnum ekki að hafa bara
eina bók, „bókina þar sem allt stendur sem
þörf er á að skrifa," einsog húsfreyjan í
Heimsljósi segir?
Flestir heimshiutar eiga sína bók, sín trú-
arrit og sínar sagnir. í þeim skilningi eiga
íslendingar heilan bókaflokk.
Og enn mæta okkur þversagnir, því þó
að eflaust hafi aldrei verið skrifaðar jafn
margar bækur og ná á tímum á bókin í vök
að veijast. Sumir halda jafnvel að hún muni
hverfa.
Þá hlýtur það að teljast merkilegt, að á
sama tíma og aldrei hafa verið skrifaðar jafn
margar bækur sækja bókstafstrúarmenn í
sig veðrið; en þeim nægir einmitt ein bók,
hið eina og sanna rit.
Samt lifum við á menningarlegum
gróskutímum. Orsakir þessara gróskutíma
eru margvíslegar: auknar andlegar samgöng-
ur, sjálfstæðisbarátta þjóða, ótti við gereyð-
ingu og fleira.
I þeim skilningi hefur skáldskapurinn aldr-
Almenningur á
Vesturlöndum sá
húfuklædda hermenn
alþýðulýðveldanna ganga
gæsagang um hús sín.
Blöð og tímarit nærðust
á sögum um regnhlífar
sem skutu eiturörvum,
skrúfblýanta með
innbyggðum
myndavélum og öðrum
merkilegum
uppgötvunum sem
leiðtogar framtíðarinnar
hleyptu af stokkunum.
En svona vildu menn
hafa það. Á hinu
gagnkvæma hatri nærðist
samstaðan og
vopnakapphlaupið í
skjóli þess.
Eftir EINAR MÁ
GUÐMUNDSSON
„Þetta hlutverk
skáldskaparins, að
varðveita andann
og miðla „skaplyndi
mannanna“ er okk-
ur hollt að hafa í
huga nú á tímum
tæknihyggju og
fjölmiðla, þegar
andinn klæðist
skikkju staðreynd-
anna og sjálf söng-
gyðjan birtist sem
hlutlaus frétta-
skrýrandi.“
Teikning eftir Al-
freð Flóka, 1979.