Lesbók Morgunblaðsins - 11.07.1992, Qupperneq 9

um réttarstöðu rnanrm. “ Myndin er eftir sænska málarann Claes Eklundli.
aldamót og á aðeins fyrir heldra fólkiið sem
kallaði smokkana parísara. Árið 1918 varð
byltingin í Sovétríkjunum til að endurnýja
lífsýn alþýðufólks vítt og breitt um Evrópu.
Konur hlutu samkvæmt hinu nýja skipulagi
Ráðstjórnarríkjanna sömu samfélagsréttindi
þar og karla. Þetta var í fyrsta skipti í sög-
unni sem gert var ráð fyrir allshetjaijöfnuði
kynjanna í félagsmálum. Á þessu skeiði
færðu stéttarfélög á Vesturlöndum konum
sjálfstæði, merkingu og mynd. Gildir þá um
konur sama og aðra sérþarfahópa, misréttið
er viðurkennt og afnumið í orði með laga-
breytingum. En hefðir halda áfram að mæla
fyrir um annað. Þegar fram líða stundir lend-
ir sérþarfahópurinn, sem undir hvort tveggja
er seldur, hefðirnar og laganýmælin, í til-
finningakreppu.
BARÁTTAN
Kvenréttindabaráttan á síðari árum hefur
einkum beinst að því að koma konum undan
rómantík himnasængurinnar, og í staðinn
leggja þær undir ok markaðskerfisins.
Kvennalisti er ekki nýjung í íslenskri pólitík.
Strax og konur öðluðust kosningarétt til jafns
við karla buðu þær fram sérstakan lista, í
alþingiskosningum 1921. Ein kona komst á
þing. Frá því laust fyrir aldamót höfðu ís-
lenskar baráttukonur haldið uppi kröfum um
menntun og kosningarétt. Fljótlega eftir að
tók að brydda á slíkum kröfum var farið að
efna til húsmæðraskóla í landinu. Og árið
1915 hlutu íslenskar konur takmarkaðan
kosningarétt, við fertugsaldur. En kosninga-
rétt tii jafns við karla 1920, takmarkaðan
við þrítugt.
Eins og verið hefur um kvennaframboðið
síðar fylgdu konur sigrinum verr eftir upp
úr 1920 en íslenskir kvenréttindafrömuðir
höfðu vænst, yfirlýstur vilji þeirra frá upp-
hafi að konur losuðu sig undan oki rembings-
karla og kæmu sér í æðstu embættin. Sama
hefur reyndar komið í ljós alstaðar þar sem
árangur hefur náðst í þessum baráttumálum.
Þegar tækifærin bjóðast sýnir sig að konur
hafa meiri hug á að ráða hveijir karlar stjórna
þeim og öðrum en stjórna sjálfar.
Saga kvenréttindabaráttunnar á íslandi
er nokkurn veginn jafngömul öldinni. Sú
saga hefur á síðari skeiðum verið samofin
sögu stéttafélaga og vinstri hreyfingar í land-
inu. Á þessum tíma varð íslenska flokkakerf-
ið til, innlent framkvæmdavald komst í fyrsta
skiptið á rekspöl í sögu þjóðarinnar. Flokka-
kerfið hóf að dafna eftir áfangasigra í sjálf-
stæðisbaráttunni, og framan af voru ekki
önnur ágreiningsefni höfð í hámælum en
þjóðréttarmálin. Reyndar hafa hávær rifrildi
um kvenréttindamál aldrei farið fram í landi
okkar utan heimilanna heldur urðu þegar í
upphafi ágætlega skipulög samtök kvenna
sem gerðu sér grein fyrir málum sínum af
fornsögulegum skörungsskap. Þær konur
beindu atorku kvenna að þjóðþrifaverkum á
sviði kennslu- og iíknarmála. Um hálfum
öðrum áratug frá stofnun Kvenréttindasam-
bands íslands höfðu konur unnið sinn fyrsta
áfangasigur í réttindamálum sínum, þær ís-
lensku öðluðust takmarkaðan kosningarétt
sama ár og danskar, 1915. íslenskar konur
urðu með þeim fyrstu í veröldinni til að öðl-
ast lýðréttindi til jafns við karla, kjörgengi
og kosningarétt, eigna- og erfðarétt, mennt-
unar- og hjúskaparrétt.
Bretar urðu á eftir íslendinum að lögfesta
kosningarétt kvenna, 1918, og hófu breskar
konur þó hálfri öld fyrr en þær íslensku að
fylgja eftir réttindamálum sínum. Á stytjald-
arárunum fyrri komst skriður á þessi réttind-
amál þar í landi, þá margefldist þörftn fyrir
vinnu kvenna utan heimilis í Bretlandi. Styij-
öldin leiddi í ljós þar sem annars staðar nyt-
semi kvenna til almennra starfa í borgara-
samfélaginu. Svo er að sjá af þessu dæmi
og öðrum að atvinnuskilyrði, efnahagslegar
þarfir samfélagsins, valdi breytingum á kjör-
um kvenna og sjálfsmynd, mun fremur en
umræður og hugmyndir. Þar með taldar kröf-
ugerðir kvenna sjálfra. Súffragetturnar
breskur voru herskáar, í sumum tilfellum
jafnvel ofbeldisfengnar. Jafnframt báru þær
fyrir sig röksemdafærslur heimspekingsins
Johns Stuarts Mills, rit hans Um kúgun
kvenna. Mill samdi fyrir breskar baráttukon-
ur frumvarp um réttindamálin sem lagt var
fyrir breska þingið en því var hafnað. Bresk-
ir karlar brugðust þverlega við. Síðar lærðist
þarlendum konum sem öðrum konum að
beita sálfræðilegum aðferðum málum sínum
til framgangs.
Kreppan og kvenmynd Freuds héldu
vestur-evrópskum konum við hin hefðbundn-
ari lifnaðarhætti á þriðja og fjórða áratug
aldarinnar. Nema í Þýskalandi þar sem þró-
unin varð á annan veg. Hitler átti konum
að þakka að hann komst til valda. Kjörfylgi
hans meðal kvenna var mikið og til komið
m.a. vegna loforða Hitlers um að styrkja
stöðu kvenna á vinnumarkaðinum. Úrræðið
var, þegar á reyndi, að vísa minnihlutahópum
eins og gyðingum út af vinnumarkaðinum
og létta þannig á álaginu. í annan stað að
hefja hernaðarvakningu í nafni þýskrar stór-
mennsku. Karlar voru sendir í þjálfunarbúð-
ir. Konum falið uppeldishlutverk i endurnýj-
aðri mynd og þar með spilað á hefðbundna
minnimáttarkennd þeirra. Þjóðin samstilltist
um að gera karlmennskuanda nasismans að
einræðisafli og útkoman ætti að verða mönn-
um lexía því hvernig fer ef hin fornkínverska
speki um jing og jang, nauðsynina á jafn-
vægi milli karls- og kveneðlis, er ekki virt.
Undir það síðasta í sögu kvenlegrar
blygðunarsemi voru konur svo haldnar af
henni að þær ráku löppina gegnum skerm í
skóbúðum þegar þær mátuðu svo ekki sæist
fóturinn. Eftir styijaldarlokin fyrri gerði
mjaðmalaus og leggjalöng Charlestown-pían
uppreisn gegn þessu hefðbundna kvengervi
viktoríutímans, reyndar voru mjaðmirnar
ekki minni fyrirferðar en kjóllinn hólkur.
Tískan á þriðja áratugnum bauð einnig koll-
húfu og silfurmunnstykki milli blóðlitaðra
nagla. Hin fyrsta kynslóð eftir að kven-
réttindi urðu almenningseign.
Síðari heimsstyijöldinni fylgdi aukin
áhersla á kynþokka kvenna. Á stundaráhrif.
I styijaldarlokin boðaði tískan yfirborðskæru-
leysi í tilburðum sem duldi harm. Söngkonan
Juliette Greco náði gervinu vel. Vonleysi til-
vistarheimspekinnar. Síðan náðu vonleysi
bómullarekrunnar og stundarkynhrif pinöp-
stúlkunnar saman í tónlist, upp spratt rokk
og popp sem varð að lífsstíl gelgjuskeiðsár-
anna fyrir bæði kynin með áherslu á umbúða-
litla útrás fyrir hvatalífið.
Nútímakonan
Nútímakonan kemur sér upp lífsstíl sem
svarar til atvinnu fremur en heimilisþarfa.
Hlutverk mæðra að miðla eigin börnum úr
sjóðum hefðanna hefur færst úr höndum
þeirra yfir á uppeldisstofnanir. Núorðið er
algengt að samband foreldra og barns sé af
sama tagi og aðalsins fyrr á tímum. Þessi
formfesta og fjarlægð á betur við konur en
barnastúss allan sólarhringinn, hvað sem líð-
ur bábylju um fórnlyndi kvenna. Og ef vel er
á haldið eiga uppeldishættirnir einnig betur
við börnin en kæfandi næi-vera einnar til-
finningalega ófullnægðrar konu öllum stund-
um. En karlinn er til vandræða svo nauðsyn-
legur sem hann er konunni. Húsbóndinn á
heimilinu krefst réttar síns að hefðbundnum
hætti hvað sem líður kalli tímans til kvenna.
Andsvar konunnar verður leikaraskapur
frammi fyrir heimilistækjum. Henni er ekki
ljóst hvort hún á heldur að gangast við basl-
gervi alþýðukonunnar eða hinu uppskrúfaða
hefðarkonunnar sem barnfóstrurnar og fyrir-
ferð innbúsins gefa tilefni til, gengst jafnvel
upp í báðum gervunum og fylgir í mörgum
dæmum aðkenning um óraunveru og til-
gangsleysi sem með tímanum verður að lík-
amlegum kvilla. Mynd hennar verður að sama
skapi háðari starfi utan heimilisins sem hlut-
verk hennar á heimilinu verður óljósara.
Starfið í senn frelsi og fjötur. Hið síðara
kemur m.a. fram í að konur sem gegna ólík-
um störfum ná illa saman nema þá fyrir tísku-
bundinn lífsstíl.
Stríð kynjanna hefur færst undir slétt og
fellt yfirborð. Það var alltaf álitið við hæfi
karla einna að skera úr hvað konum hæfði.
Nú horfir málið öðruvísi við. Um kynferði
mitt gildir að ekki telst lengur við hæfi að
ætla einkennin til fyrirmyndar um hvað hvetj-
um og einum hæfi. í staðinn er gert ráð
fyrir að hver maður um sig njóti skilyrða til
að þrífast í samræmi við eðli sitt og upplag
og þá óháð kynferði, litarafti o.s.frv. í sam-
ræmi við þessa viðhorfsbreytingu er talið við
hæfi að konum séu sköpuð lífsskilyrði til
samræmis við upplýsingar frá þeim sjálfum.
En vegna þess einmitt að hefðbundnum
samskiptum kynjanna hefur verið hafnað eru
þau ofurseld markaðsöflum og tískustefnum,
þau samskipti eru í molum og æpir þar hver
mótsögnin á aðra. Konur tala til karlasam-
félagsins um réttindamál sín og karlar sam-
sinna þegar þeir gera sér grein fyrir misrétt-
inu. Jafnframt krefjast karlar fullnægju lífs-
þarfa sinna ekki síður en konur sinna. Og
dugar þá ekki minna en að hin forna samfé-
lagsskipun karlaveldisins fái þrifist innan
hinnar nýju jafnréttismálanna. Áf þessu leið-
ir raunverulegan vanda nútímakvenna, hætt-
una sem fyrir konum liggur að persónuleik-
inn klofni milli starfs og heimilis. Upp sprett-
ur lífsstíll gljátímaritanna sem lausn á vand-
anum. Eðlukynja erobik-konur sem svala
kynþörf sinni eins og hungri á skyndibita-
stað. Eirðarlausir karlar sem ekki stofna til
varanlegra vináttusambanda.
Röksemdir karla gegn jafnrétti í verki
hafa verið tvennskonar, en óvíða komið fram
öðruvísi en með brúnahleypingi og varaherp-
ingi. Hið forna álit karla ríkir enn, að karlar
og konur geti ekki ræðst við af fullri hrein-
skilni, síst um kynjamisrétti, að eðlið bjóði
konum að skrýðast felulitum þegar þær vilja
koma sínu fram við karlmenn. Milli varnar
og sóknar kvenkynsins verði ekki grein —
nei sé meyjar já. Vissulega er það hefðbund-
ið háttalag kvenna að svara körlum í sumar-
tunglið augliti til auglitis en upplýst al-
menningsálit, byggt á skoðanakönnunum og
ámóta, gerir þessa röksemdafærslu um óheil-
indi kvenna að markleysu. Nútímasamfélag
afhjúpar blekkingar allt að tölfræðilegri bei-
nagrind þeirra sama hver í hlut á.
Onnur aðalröksemd karlaveldisins er
byggð á viðurkenningu á misréttinu — en
ályktað að ófrelsi og misrétti milli kynjanna
leiði af eðlislægri þörf kvenna. Röksemda-
færslan er þessi: Konum er eðlilegt að sækja
aga og sjálfskilning til karla þótt sé með
blendnu geði.
Kvenkynið hefur nautn af hóglegri vanlíð-
an vegna eðlis síns og þeirra þarfa sem af
eðlinu leiðir. Það er því í meira lagi hæpið
að láta háværa hópa baráttukvenna eyði-
leggja hefðir í samskiptum kynjanna, hefðir
sem alltaf og alstaðar ríkja og mæla gegn
kröfum jafnréttiskvenna. Enginn véfengir að
miklar breytingar hafa orðið á atvinnuháttum
og allri leiðsögn í vestrænum samfélögum,
en ósannað mál er hvort kvenréttindakröfur
séu ekki einkum til marks um rótið. Menn
eru um margt líkir dýrum og vitað mál að
öll dýr verða afbrigðileg við gjörbreyttar
aðstæður. Kvenréttindabaráttan kann því að
vera til marks um óeðli sem leiðir af gjör-
breyttum lífsskilyrðum, og annað ekki.
Mörg konan hefur hleypt brúnum undir
þessari ræðu og það þótt ekki hafi verið svo
afdráttarlaus sem hér er höfð. Fullyrðingar
uin óheilindi kvenna og kvalanautn verða
ekki hraktar með rökum. En hvað sem sann-
leiksgildi slíkra fullyrðinga líður vísa þær til
liðins tíma, á ólíka samfélagsgerð, veldi karls
og konungs sem fyrir styrk kynferðis síns
skáru úr um hvað væri rétt og hvað rangt,
hvað satt og hvað logið. Ný samfélagsgerð,
lýðræði, byggir á aðferðurm, óháðum kyn-
ferði, ti að komast að niðurstöðum. Við þau
skilyrði fá hinir hefðbundnari samskiptahætt-
ir kynjanna ekki þrifist.
Þjóðfélagið heimilar manni ekki fremur
að fara illa með sjálfan sig en aðra h vað
sem bollaleggingum um líffræðilegar þarfir
líður. Konur eiga ekki aðeins rétt á óbland-
inni vellíðan í þjóðfélagi okkar samkvæmt
lagabókstafnum heldur ber þeim skylda til
að þjóna þörfum sínum fyrir slíkt. Snákurinn
og ríkiseplið eru hvort tveggja tákn um úr-
elta samfélagsgerð og heimssýn. Tími er til
kominn að bæði kynin gangi til móts við
nýja lífssýn.
Höfundur er rithöfundur og býr á (safirði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11.JÚU 1992 9