Lesbók Morgunblaðsins - 11.07.1992, Blaðsíða 10

I
Konur á víkingaöld og
íslensk nunnuklaustur
Myndin: Morgunn í Lind-
isfarne, 1989. Eftír mál-
verki Gísla Sigurðssonar.
(Fyrsta árás víkinga var
á klaustrið i Lindisfarne
árið 793 og er sá atburð-
ur talinn marka upphaf
víkingaaldar.)
essi rit fjalla um miðaldir og síðmiðaldir. Um-
fjallanir um stöðu kvenna á lokaskeiði þjóðflutn-
ingatímans og innan íslenskrar kirkju á síðmið-
öldum. Eitt er það sem brýnt er að átta sig á
varðandi alla sögu ár-, mið- og síðmiðalda og
„Judith Jesch skrifar bók
um konur á víkingaöld.
Hún leitast við að draga
fram kjör kvenna og lífs-
máta á þessu tímabili
samkvæmt þeim heimild-
um sem eru tiltækar,
fornminjum, gröfum og
grafbúnaði, rúnasteinum,
staðanöfnum og eigin-
nöfnum, erlendum skráð-
um heimildum, þ.e. eink-
um arabískum, listmun-
um og skreytingum sem
varðveist hafa og söguleg-
um heimildum íslenskra
sagnfræðinga frá miðöld-
um, goðafræði og íslend-
ingasögum.“
Eftir SIGLAUG
BRYNLEIFSSON
allt fram á 18. öld, en það er, að samfélög
manna voru byggð upp sem stigveldi og
mannagrein var mjög mikil miðað við mæli-
kvarða og skoðanir manna nú á dögum.
Aðskilnaður kynjanna í tvo heima, sem
einkenndust af kúgun karla á konum, er
eins og hver önnur fabúla fundin upp á síð-
ari hluta 20. aldar. Samfélög miðalda og
þar með samfélög víkinga voru lagskipt,
hver stétt hafði ákveðinn rétt og skyldur,
þrælar og ambáttir gengu næst búsmalan-
um og ánauðarbændur miðalda voru ekki
ijarri því að vera flokkaðir á svipaðan hátt
og þrælar.
Nú var meginþorri hverrar þjóðar bændur
og af þeim íjölda var yfirgnæfandi meiri-
hluti ánauðarbændur, þegar kemur fram á
miðaldir víðast hvar í Evrópu. Lýsing á
bændum í evrópskum bókmenntum og frá-
sögnum klerka á ármiðöldum, 5.-6. öld,
voru allar á eina leið. „Rustíkus" hafði ákaf-
lega neikvæða merkingu og ekki síður „pag-
anus“ heiðingi. í „Declinatio Rustica“,
(ívitnun Le Goff) þýsku handriti frá 13. öld,
er orðið bóndi þýtt á sex vegu: „Þorpari,
ruddi, ræningi, stigamaður og þjófur“, og
þegar orðið er haft í fleirtölu, þá eru orðin:
„Ræflar, betlarar, lygarar, fantar, rusl og
heiðingjar".
Þessi mynd ánauðarbænda var bundin
vissum svæðum og ríkjum í Evrópu, og á
sér langa forsögu í þrælahaldi fomaldar.
En samkvæmt hugmyndum Fomgrikkja var
vinnan þrælkun sem stafaði af nauðsyn.
Aristoteles ræðir þrælahaldið í (Politics
1253 b 25) og þar segir: „Án nauðungar
er líf manna og hvað þá hið góða líf ómögu-
legt. Það að eiga þræla er aðferð til þess
að sigrast á nauðunginni, það stangast ekki
á við náttúmna, lífíð krefst þess.“
Bændur framleiða lífsnauðsynjar, eru
undirorpnir nauðung og eru því flokkaðir
með þrælum bæði af Plató og Aristotelesi.
Vinnan sem nauðung og ósamboðin frjáls-
bornum manni mótaði lífsskoðun manna
fram eftir öldum. Þegar þrælahald lagðist
af víða, þá varð ánauðarbóndinn staðgeng-
ill þrælsins. Á öldum þegar ísvetur eða
þurrkasumar gat þýtt hungursneyð og fram-
leiðslugeta var takmörkuð við frumstæð
handverkfæri, var nauðungin náttúrulögmál
fyrir meginþorra hverrar þjóðar eða ætt-
flokks bæði fyrir karl og konu. Því er kúg-
un kvenna á miðöldum jöfn kúgun karla.
Judith Jesch skrifar bók um konur á vík-
ingaöld. Hún leitast við að draga fram kjör
kvenna og lífsmáta á þessu tímabili sam-
kvæmt þeim heimildum sem eru tiltækar,
fornminjum, gröfum og grafbúnaði, rúna-
steinum, staðanöfnum og eiginnöfnum, er-
lendum skráðum heimildum, þ.e. einkum
arabískum, listmunum og skreytingum sem
varðveist hafa og sögulegum heimildum ís-
lenskra sagnfræðinga frá miðöldum, goða-
fræði og Íslendingasögum.
„Villainage in England . . .“ eftir Sir Paul
Vinogradoff er meðal þeirra rita sem fjalla
um enska bændastétt á miðöldum, en hluti
þeirrar stéttar var af norrænum uppruna,
einkum í hinum fornu Danalögum. Ánauðin
virðist hafa verið linari þar en annars stað-
ar og hvað þá um Norðurlönd, þaðan sem
víkingar komu? E.t.v. voru víkingaferðir
lausn undan nauðung heima fyrir sem varð
gjörleg við þá einkennilegu framför í skipa-
smíðum sem tekur að gæta á 7.-8. öld á
Norðurlöndum. í bók Jesch kemur fram það
lagskipta samfélag, fámenn yfírstétt og fjöl-
mennar lágstéttir. Réttur yfírstéttar kvenna
var réttlættur. Þær gátu ráðið löndum og
átt auð fjár, ferðast um lönd allt frá Vín-
landi til Rómar, um Bretlandseyjar og Rúss-
land. Meginþorri þeirra kvenna sem víking-
ar höfðu með sér, voru þó ambáttir, enda
voru ferðir víkinga þrælaveiðar, ekki síst í
austurveg.
Kvenlýsingar Eddukvæða benda ekki til
kvennakúgunar í heiðni meðal yfírstéttanna,
aðrar stéttir voru „kúgaðar“, jafnt karl sem
kona. Höfundur Iýkur bók sinni svo: „Vík-
ingaöldin var þrátt fyrir allt ekki aðeins
blóð, sviti og tár, jafnvel ekki heldur fyrir
konur... í lok víkingaaldar var kristinn
siður tekinn í lög og með
kristninni lukust upp nýir
úrkostir fyrir konur.“
Þeim þætti miðaldamenn-
ingar lýsir Anna Sigurðar-
dóttir í „Allt hafði annan róm
áður í páfadóm ...“. Sú bók
er fyrsta ritið sem fjallar um
nunnuklaustur á íslandi að
einhveiju marki. Höfundur-
inn hefur kembt tiltækar
heimildir af nákvæmni og
unnið af vandvirkni merki-
legt heimildarrit um íslensk
nunnuklaustur og íslenska
kristni.
Til þess að geta skilið
heima miðalda í Evrópu og
viðhorf miðaldamannsins er
frumskilyrðið að átta sig á,
að fólk þeirra tíma lifði í
tveimur heimum, eilíft líf var
því fullkomin og oft áþreifan-
leg staðreynd. Líf þess hér á
jörðu var undirbúningur und-
ir eilíft líf og þeir, sem var
þetta ljósast, riftu oft öllum samböndum við
„heiminn" og helguðu sig undirbúningi ei-
lífs lífs bæði fyrir sjálfa sig og aðra, með
guðsdýrkun og stöðugu bænahaldi. Klaustr-
in voru þeir griðastaðir þar sem mönnum
gafst tækifæri til að lifa trúarlífí í friði frá
veraldarvafstri.
Klaustur voru fyrst stofnuð í austurhlut-
um Rómaveldis. Saga þeirra hefst með ein-
setumönnum, sem setjast að í eyðimörkum
og um svipað leyti hófu konur einsetulíf. Á
því tímabili sem Gibbon lýsir svo ágætlega
í „Decline and Fall of the Roman Empire"
varð m.a. sú breyting á umboðsstjórn ríkis-
ins, að kirkjan tók meira og minna við hlut-
verki ríkisvaldsins og varð þar með á löng-
um tíma arftaki Rómaveldis og varðveitti
hinn rómverska arf, ekki síst lögin. Við
hrun borgarlífs í Rómaveldi hefst straumur
fólks úr borgum til sveita og einmitt á því
langa tímabili eru mörg merkustu klaustur
Ítalíu stofnuð og forgöngu höfðu oft afkom-
endur senatoraætta ríkisins, en í þeirra
höndum var obbinn af jarðeignunum innan
Rómaveldis. Rómversk, kristin yfírstétt
ásamt yfírstéttum þeirra fyrrverandi bar-
baraþjóða sem tekið höfðu upp rómverska
hætti og latneska málbyggingu og róm-
verskt réttarkerfí, mótuðu klaustrastofnanir
og allt skipulag þessara stórkostlegu klaust-
urbúa, sem urðu fyrirmynd í landbúnaði á
þeim öldum. Meðal klaustraheitanna var
hreinlífi, sem var inngróin stefna þeirra
kirkjufeðra sem mótuðu kristnina á ármið-
öldum. Andúðin á líkamlegum losta og lík-
amsþörfum var leið til þess að öðlast vott
af skynjun á því ástandi sem mýstíkerar
nefndu „nunc stans“, tímaleysi eilífðarinn-
ar, algjör lausn frá lí’kamsviðjum.
Benedikt frá Nursía stofnaði klaustur á
Monte Cassíno á Ítalíu um 529, en systir
hans, Skolastika, stofnaði nunnuklaustur.
Benediktsregla mótaði klausturlíf í Evrópu,
og bæði nunnuklaustrin hér á landi voru
af þeirri reglu. Kirkjubæjarklaustur var
stofnað 1186 og hitt nunnuklaustrið, Reyni-
staðaklaustur, 1295. Fyrsta munkaklaustrið
var formlega stofnað á Þingeyrum 1133,
en e.t.v. hafa munkar frá Bæ í Borgarfirði
sest þar að þegar Jón Ögmundsson stofnaði
klaustrið 1112. Til þess að koma á stofn
klaustri þurfti mikið fé (í jörðum og jarða-
leigum) og því stóðu höfðingjar, þ.e. auðug-
ir jarðeigendur eða kirkjan sjálf, fyrir
klaustrastofnunum. íslensk kirkja er orðin
auðug stofnun eftir hundrað ára starf og
þeir sem þar að stóðu voru íslenskir höfð-
ingjar. Starf kirkjunnar var hér á landi eins
og annars staðar í Evrópu siðmenningar-
starf, íslensk bókmennt hefst með því starfí
og þeir „bókvísu" klerkar voru frumkvöðlar
íslenskrar bókmenningar sem tengdist forn-
um munnlegum arfi með þeim afleiðingum
að hér blómgaðist sagnfræði og söguritun,
sem var og er sérstæð í evrópskri menning-
arsögu. Klaustrin voru þýðingarmikil í þessu
starfi.
Anna Sigurðardóttir rekur þessa menn-
ingarsögu varðandi þau tvö nunnuklaustur
sem voru hér við lýði í hundruð ára og eins
og höfundur ritar í formála: „Allt hafði
annan róm áður í páfadóm" — „í hálfa sjöttu
öld meðan rómversk-kaþólsk kirkjuskipan
var á íslandi.
Mörgum vill gleymast að frá siðaskiptum
eru rúmar fjórar aldir.“
Höfundi hefur tekist að lífga löngu liðna
tíð, rekja sögu persóna og stofnana og sýna
fram á þann mikilsverða þátt sem íslenskar
nunnur áttu í siðmenningar- og mennta-
stefnu kaþólskrar kristni. Saumur, vefnað-
ur, bókagerð, skreytilist og ræktun og ekki
síst bænahaldið voru störf klausturfólksins.
Anna Sigurðardóttir lætur ekki staðar num-
ið við fortíðarsöguna. Hún rekur einnig starf
kaþólskra systra, eftir að klausturlíf hófst
aftur á íslandi með þeim góðu gestum frá
kaþólskum svæðum Evrópu, sem settust hér
að og hafa unnið að hjúkrun og spítalahaldi
auk þýðingarmesta þáttarins samkvæmt
þeirra reglum, bænastarfinu og uppfræðslu
barna.
Höfundurinn skiptir riti sínu í fjórar bæk-
ur og í fjórðu bók birtir hún ljóð og frásagn-
ir frá þessum tímum og síðari tímum. Bók
þessi er smekklega unnin, fjöldi mynda og
prentun eins og best verður á kosið, band
ágætt. Þau brot ög minjar sem enn eru við
lýði úr þessum tveimur klaustrum eru ekki
fjölskrúðug borið saman við horfna grípi
og bækur, sem rifin voru og brennd á siða-
skiptatímanum eða flutt úr landi, þar hafa
farið heil listasöfn.
Judith Jesch: Women in the Viking Age. The Boydell
Press 1991.
Anna Sigurðardóttir: Allt hafði annan róm áður í
páfadóm. Nunnuklaustrin tvö á íslandi á miðöldum
og brot úr kristnisögu. Úr veröld kvenna III. Kvenna-
sögusafn íslands — Rv. 1988.
Höfundur er rithöfundur.
10