Lesbók Morgunblaðsins - 21.11.1992, Blaðsíða 7

Ljósmynd/Sigurður Ægisson
Ijósmynd/Sigurbjörg Ingvadóttir
Ljósmynd/Sigurður Ægisson
d ofan í Breiðdal. Þarna er svið einnar
nnur tveggja systra mælti svo fyrir, að
r á Breiðdalsheiði, þar sem hún sæi út
ðleiðina. Átti enginn ófriður að komast
væri órofin og beinin lægju þar óáreitt.
ikkst þar fram undir 1900.
Síðan gengu menn að vísindakonunni
og frétti hver eftir því sem mest forvitni
var á. Var hún og góð af frásögnum.
Gekk það og lítt í tauma er hún sagði.
Þessu næst var komið eftir henni af öðr-
um bæ og fór hún þá þangað. Þá var
sent eftir Þorbirni því að hann vildi eigi
heima vera meðan slík heiðni var framin.
Veðrátta batnaði skjótt þegar er vora
tók sem Þorbjörg hafði sagt.
Þessi heimild er ómetanleg, og mun vera
nákvæmasta lýsing á búnaði seiðkonu eða
völvu, er geymst hefur. Athyglisvert er að
lesa um þessi dýrindis klæði, sem benda til
þess hver virðingarstaða þessara kvenna í
raun var á heiðnum tíma. Má geta þess til
dæmis, að samkvæmt Grágás var kattarskinn
margfalt verðmeira en refaskinn.
Neistar Heiðninnar
Mikill fjöldi álagabletta á íslandi er lifandi
dæmi um neista heiðninnar fram á okkar
daga, þ.e.a.s. trú á huldufólk og álfa margs
konar.
Eitt af því sem gæti líka hafa varðveist
frá gamalli tíð er merkilegt fyrirbæri, sem
kallast völvuleiði, en það eru minjar og ör-
nefni víða um land, einkum þó fyrir austan
og suðaustan. Oft er þar um að ræða þúfur
í túni, óreglulegar þústir, steina eða hóla.
Um flest þessara völvuleiða er ekkert meira
vitað; örfáum fylgja þó sagnir, munnlegar
eða ritaðar. Kemur þar iðulega fram, að sá,
er byggi upp leiðið eða haldi því við, fái ein-
hvern glaðning eða happ í staðinn.
Það athyglisverðasta við þessi „leiði“ —
burtséð frá því, hvað undir kann að liggja —
er, að menn hafa verið að hlúa að þeim allt
fram á okkar tíma, þ.e.a.s. undir lok 20. ald-
ar, hlaða þau upp og snurfusa, og það í landi,
sem búið er að vera kristið í næstum 1000 ár.
VÖLVURNAR
Þeir, sem á landnámsöld vildu fræðast um
komandi tíma, gengu m.a. til völvu. Hún var
fjölkunnug og sagði fyrir örlög manna og
óorðna hluti.
Orðið völva er talið dregið af fornu orði,
völur, er merkir stafur, en þess lags tæki
munu völvurnar hafa notað, m.a. er þær
frömdu seið. Orðtakið „að fara á vonarvöl",
þ.e.a.s. að vera með betlara- eða göngu-
mannastaf, er einnig komið frá þessu, en
sumar eða allar völvurnar flökkuðu um.
Af fornum bókum má ráða, þrátt fyrir
allt, að völvur hafa á 8., 9., og 10. öld verið
algengar á Norðurlöndum og Grænlandi, en
tekið að fækka upp úr því, við tilkomu hins
nýja siðar, kristinnar trúar.
Þær hafa samt vitanlega ekki horfið með
öllu, rétt sisona, heldur starfað áfram, og þá
í leynum, ef ekki vildi betur til. Jarðvegurinn
var enn til staðar. Lýsingin í Eiríkssögu rauða
virðist einmitt benda í þá átt.
Og nú er spurt: Hafi þessar eftirlegukind-
ur heiðindóms lifað fram á 11. öld og haldið
iðju sinni áfram, hvað skyldi þá hafa verið
gert með jarðneskar leifar þeirra síðar? I
kristnu landi, vel að merkja. Ekki kom til
greina að setja þær í kirkjugarð, og því hef-
ur bara eitt verið til ráða: að grafa þær fyr-
ir utan svæði hinnar vígðu moldar.
Á milli 50 og 60 völvuleiði (þ.e.a.s. ör-
nefni óg/eða minjar) hafa varðveist fram á
okkar daga á íslandi, á meðan engin heimild
eða vitneskja er til um slík örnefni á Norður-
löndunum og Grænlandi. Mörg leiðanna snúa
í norður-suður, eins og títt var með grafir
heiðinna manna, en sum þó einnig í austur-
vestur. Vera má, að hér sé um að ræða þess-
ar jarðnesku leifar völvanna, sem minnst var
Ljósmynd/Sigurður Ægisson
Völvuleiðið í Einholti á Mýrum, skammt frá Hornafirði. Afmarkað með girð-
ingu. Segir fleira en mörg orð.
á, þ.e.a.s. í einhveijum dæmum, en um það
verður ekkert fullyrt á þessu stigi málsins.
Staðirnir
í raun og veru skiptir ekki nokkru máli
hvort völvuleiðin eru raunverulegar grafir
eða ekki. Út frá þjóðfræðilegu sjónarmiði er
hitt áhugaverðara, að þessi örnefni kvikn-
uðu, og héldust lifandi fram á okkar daga.
Það eitt segir margt. ^
Mér hefur tekist að fínna, með dyggri
aðstoð góðra manna, 49 staði á landinu, þar
sem völvur eiga að sögn að vera grafnar.
Yfírleitt má fínna heimildir um þessi leiði á
prenti; í sumum tilvikum þó ekki. Stundum
eru fleiri en eitt leiði á hveijum stað.
Langoftast er talað um völvuleiði í þessu
sambandi (ýmist ritað með hástaf eða litl-
um), en fyrir kemur þó Völvuhóll, og á örfá-
um stöðum er þess einungis getið, að þar
sé völva grafín, en ömefnið sjálft hefur týnst.
Hér fyrir neðan eru staðimir upp taldir, og
þá byijað fyrir norðan og haldið austur um
og þaðan suður eftir:
Hamarshyrna, Fljótum, Skagafirði, Vík,
Héðinsfirði, Nes, Saurbæjarhreppi, Eyjafírði,
Leyningshólar, Saurbæjarhreppi, Eyjafirði,
Böðvarsdalur, Vopnafírði, Eyvindarstaðir,
Vopnafírði, Kirkjubær, Hróarstungu, Vífíls-
staðir, Hróarstungu, Hjarðarhagi, Jökuldal,
Bakkagerði, Borgarfirði eystra, Kjólsvík,
Borgarfjarðarhreppi, eystra, Litla-Vík, Borg-
arfjarðarhreppi, eystra, Reykir, Mjóafirði,
Fannardalur, Norðfírði, Grænanes, Norðfírði,
Stuðlar, Viðfírði, Hólmaháls, Reyðarfírði,
Selja(r)teigur, Reyðarfirði, Bemnes, Fá-
skrúðsfírði, Hvalnesháls, milli Stöðvarfjarðar
og Breiðdalsvíkur, Þorvaldsstaðir/Tungufell,
Breiðdal, Ánastaðir, Breiðdal, Breiðdalsheiði,
Papey, Hamar, Hamarsfírði, Geithellar,
Álftafírði, Flugustaðir, Álftafirði, Vík, Lóni,
Stafafell, Lóni, Þórisdalur, Lóni, Krossaland,
Lóni, Hafnames, Homafirði, Krossbær, Nesj-
um, Homafirði, Hoffell, Nesjum, Homafirði,
Einholt, Mýrum, Homafírði, Heinaberg, Mýr-
um, Homafirði, Uppsalir, Mýmm, Homa-
fírði, Kálfafellsstaður (Butra), Suðursveit,
Hnappavellir, Öræfum, Kálfafell, Fljóts-
hverfi, Skaftárdalur, Síðu, Efri-ey, í Hóls-
landi á Meðallandi, Höfðabrekka, Mýrdal,
Norður-Vík (Efri-Vík), Mýrdal, Fell, Mýrdal,
Ytri-Skógar, Skógum undir Eyjafjöllum, Of-
anleiti, Vestmannaeyjum, Álfsstaðir, Skeið-
um, Árnessýslu, Garðar, Álftanesi.
Einkennileg Skipting
Eins og glöggur lesandi hefur eflaust tek-
ið eftir, er næsta furðulegt hvað völvuleiðin
raðast mikið á Austfírðina og suður um land.
Ekkert völvuleiði hefur til þessa fundist í
eftirfarandi sýslum: Kjósarsýslu, Borgar-
fjarðarsýslu, Mýrasýslu, Snæfells- og
Hnappadalssýslu, Dalasýslu, Barðastrand-
arsýslum, ísafjarðarsýslum, Strandasýslu,
Húnavatnssýslum ogÞingeyjarsýslum. M.ö.o.
vantar þessi ömefni á annan helming lands-
ins, þótt ekki sé kannski öll von úti með að
eitthvað fínnist á þeim slóðum. Hvað skyldi
valda þessari einkennilegu dreifíngu?
Dæmi Um VÖLVULEIÐI
Segja má, að fímm völvuleiði af öllum
þessum, sem upp eru talin hér að ofan, séu
kunnari almenningi en önnur. Þau eru í
Leyningshólum, á Hólmahálsi, í Einholti, á
Kálfafellsstað og á Felli. Öllum fylgja þeim
sagnir af einhverjum toga, og þá yfírleitt
meiri en gerist með hin.
Til að sýna lesendum betur hvað um er
að ræða, skulu hér tekin þijú dæmi.
A) í ævisögu séra Jóns Steingrímssonar,
en hann var uppi á 18. öld, er alllangur
kafli um völvuleiðið á Felli. Orðrétt segir þar:
Sagt er ein valva hafí búið á Felli í
páfadómi og jafnvel átt þá jörð. Leiði
hennar er sagt að sé austur í brekkun-
um, þar sól skín fyrst á og fer síðast
af. Hún skyldi hafa heitið á fátæka á
einum pestartíma, að gefa þeim 30 álna
toll, ef pestin dræpi engan á sínum bæ,
af ungu fólki, hvað svo við borið hafði.
Og svo var mikill átrúnaður á þessum
tolli, að allt svo lengi sem hann væri
goldinn mundi þar ei ungbam deyja og
enginn vissi eða mundi nú á dögum að
þar hefði nokkur unglingur dáið, meðan
honum var útsvarað.
Og 5. janúar árið 1818 ritar séra Þórður
Brynjúlfsson (1763- 1840), þá prestur í
Sólheimaþingi, eftirfarandi, þar sem hann
er að telja upp merkilegar fornaldarleifar í
Sólheima- og Dyrhólasóknum innan Vestur-
Skaftafellssýslu, „eftir fyrirmælum hinnar
konunglegu neftidar til slíkra hluta viður-
halds“:
Dys nokkur, eður stórt leiði, skammt
frá prestssetrinu Felli, sem horfir til
norðurs og suðurs, kallað völvuleiði, í
þeim stað þar sem sól skín fyrst og lengst
á; því þar skyldi þessi svo nefnda valva
hafa boðið að veita sér greftran. Menn
halda fyrir satt, að þar iiggi kona sú,
er fyrrum, á þeim pápísku tíðum (óvíst
hvenær) bjó hér á Felli, og líklega hefur
verið eigandi þeirrar jarðar. Hún lagði
fyrir, að þeir, er þar byggju síðan, skyldu
greiða til hreppsins fátækra 2 tunnur
skyrs á hveiju ári. Hefur þessi tollur
síðan varað, og varir enn, að því leyti,
sem Fells ábúandi má annað hvort greiða
til fátækra 60 álnir í landaurum eða
forsorga einhvem ómaga af hreppnum,
svo lengi þessi tollur nær, honum til
framfæris. Einn minna fommanna hefur
reynt til að koma af þessari álögu, sem
byggði á pápískri yfirtrú, en forgefíns;
og sumir hafa þá trú, að óhöpp viðliggi,
ef bmgðið er útaf þessarar konu fyrir-
mælum.
Báðir þessir textar sýna, og þá einkum
sá fyrri, að völvuleiðið er gamalt.
Enn í dag má sjá völvuleiðið á Felli, á
þeim stað, er prestur segir frá í bók sinni.
Er það mjög stórt og vel upp hlaðið, en þau
ákvæði fylgja, að ekki megi slá það eða í
kringum það.
Margar sögur era til varðveittar á prenti
um þetta leiði og það, hversu álögin vora
I-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21 .NÓVEMBER 1992 7