Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1993, Qupperneq 3

1-EgRáW
ImI frT fo1 líí1 im rijr ,"bTi rn m [«1 r«i m nmi r«i
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 691100.
Hiutadýrkun
safnamanna gerir ráð fyrir að hlutir búi yfir ósýnileg-
um öflum og hafi gildi fyrir alla þjóðina, segir Hjör-
leifur Stefánsson arkitekt í grein sem fjallar einnig
um hagræðingu menningarminja og er Viktoríuhús
í Vigur tekið sem dæmi.
Forsíðan
Um þessar mundir stendur yfir á Kjarvalsstöðum
sýning Daða Guðbjörnssonar, listmálara, sem syndir
á móti straumi í naumhyggjutízkunni í hérlendri
myndlist og sýnir skáldlegar fantasíur, sem sumir
kenna við barok. Myndin heitir „Tré“ og er 2x2,löm.
IMýskólastefnan
Helga Siguijónsdóttir skrifaði greinaflokk í Lesbók
í vetur um nýskólastefnuna þar sem alvarleg gagn-
rýni kom fram á Kennaraskólann og eitthvað sem
heitir „félagsmótun“ á kostnað hefðbundinna náms-
greina. Nú hefur Ingvar Sigurgeirsson, lektor við
HÍ, risið upp til varnar skólanum og stefnunni og
svarar Helgu.
Þorskurinn
Útbreiðsla þorsks tengist ylríkum Atlantssjó, segir
Svend-Aage Malmberg haffræðingur í seinni grein
sinni um vöxt og viðgang þorskstofnsins og metur
hann það svo, að jafna megi ástandi íslenzka þorsk-
stofnsins við rányrkjuna á kjarrskógum landsins í
aldanna rás.
t»r---------------- 'í" ■■ ■-■■■
JORGE-LUIS BORGES
Mattheus, 25. kapv
30. vers
Thor Vilhjálmsson þýddi
Og kastið hinum ónýta þjóni út í myrkríð fyrír utan.
Þar mun vera grátur og gnístran tanna.
Fyrsta brúin í Constitucion, og mér við tær
dynur lesta sem mynda völundarhús úr járni.
Reykur og eimblístrur gusu upp í nóttina
sem snöggiega var orðin að dómsdegi. Frá óséðum
sjóndeiidarhringn um
og frá djúpum míns eðlis hrópandi rödd
þessa hluti (þessa hluti, ekki þessi orð
sem eru fánýt veraldieg þýðing á einu einasta orði):
— Stjörnur, brauð, auturíenzk og vesturlenzk bókasöfn,
mannspil, skákborð, gangar í húsum, þakgluggar og kjall
ari.
Mannslíkami til að geta eigrað um jörðina,
neglur sem vaxa um nótt, í dauðanum,
skuggar til þess að gleyma, önnum kafnir speglar
tónasveiflur, tillátast allra forma tímans, [sem margfalda],
landamæri Brazilíu og Úrúguay, hestar og morgnar,
koparvog og eintak af Grettissögu,
algebra og eldur, árásin á Júnin í minning blóðs þíns,
þéttbýlli dagar en Balzac, ilmur af hunangsblómum,
ást. og dagur á undan ást og óbærilegar minningar,
draumurínn sem djásn í haugi, gæfan,
og minnið sjálft sem maðurinn skoðar ekki án svima,
allt þetta hefur þér hlotnazt og auk þess
hin forna næring ætluð hetjum,
svik, ósigur, auðmýking.
Til einskis var höfunum sóað á þig, til einskis
sólinni sem undrandi augu Whitmans litu
þú hefur kastað árunum á glæ, árin hafa kastaðþér á glæ,
og ennþá ennþá hefurðu ekki skrifað Ijóðið.
Jorge-Luis Borges, f. 1899, var argentínskt skáld, talinn eitt af höfuðskáld-
um heimsins á sinni tíð og þekktur fyrir áhuga sinn á forníslenzkum bók-
menntum. Hann var blindur en kom engu að síður hingað til að „sjá" ísland.
B
B
HUGSAÐ TIL
TÓFUIMIMAR
egar líður að fardögum -
þeir eru fyrstu daga júní-
mánaðar - verður mér oft
hugsað til tófunnar sem
hafði numið hér land,
kannski árþúsundum á
undan mannfólkinu. „Allt
var þá kyrrt í veiðistöð
er það var óvant manni“,
segir Ari fróði og fyrir landnám og í aldir
þar á eftir hefur verið mikil gæðatíð fyrir
tófuna. En síðan menn komust yfir byssur
hefur hún verið ofsótt af illri nauðsyn og
það eru í rauninni undur og stórmerki, að
henni skyldi ekki hafa verið útrýmt. Þó ég
sé ekki í tófuvinafélaginu, finnst mér með
því aðdáunarverðara í ríki íslenzkrar náttúru
hvernig þetta dýr hefur lifað af.
Það kemur við hjartað í hvetjum manni
að sjá lamb með afnagaða snoppu og höfuð-
leðrið rifið af upp að augum; lambið gat
samt verið tórandi. Þessvegna var engin
miskunn í boði fyrir tófuna. En það er ekki
annað hægt en að bera virðingu fyrir vits-
munum hennar og hæfninni til að lifa af
fimbulvetur, þegar hvergi er vök og ekkert
kvikt að hafa á endalausu hjarninu. Harka
íslenzka refsins er takmarkalaus; festi hann
fót í dýraboga, reynir hann að minnsta kosti
að losa sig með því að naga af sér fótinn.
En hversvegna að hugsa sérstaklega til
tófunnar í fardögum? Það er vegna þess að
ég ólst upp við það á víðáttumikilli fjalla-
jörð, að einmitt þá skyldi haldið til grenja
til að framkvæma hina ríkisstyrktu útrým-
ingarherferð. Faðir minn hafði það embætti
með höndum um árabil að vera refaskytta
og í fardögum dró hann fram „hólkinn",
tvíhleypta haglabyssu, og bjó sig til útilegu
við annan mann. Oftast var ekki um neina
grenjaleit að ræða; lágfóta var vanaföst og
bjó oftast um sig í sömu grenjunum í Úthlíð-
arhrauni. Menn vissu hvar þau voru; ég
gæti jafnvel fundið þau nú eftir áratugi.
Ástæðan fyrir tímasetningunni var sú, að
í fardögum mátti ætla að yrðlingar væru
nýfarnir að sjá og þá var oft hægt að tæla
þá út úr greni með því að herma eftir tóf-
unni og það kunnu grenjaskyttur. En stund-
um gekk það ekki og þá náðust þeir í yrðling-
asöx, gildru sem var smækkuð útgáfa af
dýraboga. Yrðlingarnir voru teknir lifandi
og fóðraðir í tómri votheysgryfju unz þeim
var fargað og skinnunum komið i verð.
Það var skemmtilegt að fylgjast með þess-
um litlu, loðnu hnullungum, sem engin leið
var að temja. Þeir höfðu innbyggðan ótta
af manninum; tortryggnin skein úr augum
þeirra og ekki vantaði grimmdina. Menn
segja núna, að þetta séu prógrammeruð
dýr, eðlisávísunin segir þeim allt.
í þeirri prógrammeringu er móðurástin á
sínum stað. Stundum náðust fullorðnu dýrin
ekki, en yrðlingarnir teknir og geymdir í
gryijunni. Þeir létu óspart í sér heyra og
móðirin vissi áreiðanlega hvar þeir voru.
Eitt sinn er þeim var fargað og hræin graf-
in utan við túngirðinguna, var næsta morg-
un búið að tæta burtu hnausa og mold og
hræin lágu ofan jarðar. Næsta víst er að
móðirin, grenlægjan, hafði verið þar að verki.
Okkur fannst það átakanlegt.
Það var líka gamalkunnugt bragð að taka
yrðling, binda hann á sauðband nærri gren-
inu og láta hann emja. Skyttan lá þá í leyni
skammt frá. Stundum lét tófan aðeins í sér
heyra, líkt og hún kallaðist á við yrðlinginn,
en gaf samt ekki færi á sér. En væri einn
þeirra áberandi veiklulegur og minni en hin-
ir, þá brást varla að móðirin kom á hend-
ingskasti þegar hún heyrði vælið - og þá í
flasið á skyttunni.
Bæði grenlægjan og refurinn fara til að-
drátta um iágnættið og eru frameftir bjartri
vornóttinni á veiðum. A meðan er komið að
greninu og skyttan kemur sér fyrir í leyni,
til að mynda í hraunsprungu og hefur grenis-
munann í sigti. Það var ótrúlegt hvað dýrin
gátu borið og oft náðust þau, þegar þau
komu grandalaus að greninu. Þau voru oft
með fugla og jafnvel óbrotin egg í kjaft-
inum, en dýrbítur (sú tófa sem leggst á fé)
var þrátt fyrir allt fremur sjaldgæfur.
Næðust dýrin ekki í þessari fystu atlögu
- sem gat verið vegna þess að vindur stóð
af manninum - þá var sú aðferð reynd að
farga yrðlingi og binda í dýraboga, sem síð-
an var grafinn niður svo þannig leit út, að
yrðlingurinn lægi á jörðinni. Ekki dugði það
nærri alltaf. Þá var þrautaráðið að finna
verustað lágfótu eftir kvaki fugla og hefja
eltingar. Fyrst tók hún ævinlega feyknarleg-
an sprett, sem stóð fremur stutt, og þá var
haldið í humátt á eftir, en ekki hratt og
umfram allt reynt að missa ekki sjónar á
henni. Ef skyttan hafði þrek í nokkurra
klukkutíma eltingar, fór venjulega svo að
tófuna brast úthald og skyttan komst i færi.
Þjóðsagan sagði að tófan væri þindarlaus
og ætti af þeirri ástæðu afar erfitt með að
hlaupa undan brekku. En hún hleypur með
leyfturhraða fyrsta spölinn. Óvenju þolnir
menn, sem gjarnan voru kallaðir tófuspreng-
ir, hlupu stundum tófuna uppi. En þegar
þrek hennar þraut var líka eins gott að vera
vopnaður, því þá snýst hún gegn manninum
og sagan segir að hún stökkvi þá beint á
hálsæðarnar. Ekki veit ég um sönnur á því,
en Albert hóndi á Gýgjarhóli í Biskupstung-
um, „sauðléttur maður“ eins og bændur tóku
til orða, var sagður hafa elt tófu á hjarni
allar götur inn í Hvítárnes. Þar snerist hún
gegn honum og hann varð frá að hverfa,
því hann var vopnlaus leizt ekki á ráða niður-
lögum hennar með berum höndunum.
Mér er minnisstætt eitt vor þegar ég var
um fermingu og leysti af í nokkra daga
aðstoðarmann skyttunnar. Við lágum við
greni innarlega í hrauninu með útijöllin í
næsta nágrenni, Högnhöfða og Kálfstinda
og útsýni til Langjökuls og Jarlhetta. Ég
var á dagvaktinni, þegar næstum víst var
að ekkert gerðist, en til málamynda hafði
ég byssuna hjá mér í hraunsprungu. Oft
hafði maður verið einn á ferð í þessu hrauni,
en næstum alltaf á hesti eða þá á eftir fé.
Sá sem hefur skepnur nærri sér er aldrei
einn.
Langan vordaginn í hraunsprungunni var
einveran hinsvegar alger. Ég hafði með með
litla teikniblokk og blýant og ceiknaði fjöllin
þangað til ég kunni utanað hvert gil og
hvern hamar. Skyttan svaf og bjó sig undir
eltingar næstu nótt. Dýrin höfðu ekki gefið
færi á sér. Það var blíða og þessi kyrrð, sem
mér finnst að ríki sjaldnar nú orðið. Hraun-
gijótið hitnaði af sólinni og stundum spruttu
upp hvirfilvindar með strókum úr leir og
þurri mold. Og stundum fannst mér ég geta
heyrt andardrátt landsins.
En langtímum saman heyrðist ekkert hljóð
nema kvak mófugla og stundum þessi hvella,
hræðslukennda rödd spóans, sem hefur orð-
ið var við tófuna og reynir að leiða hana
burtu frá hreiðri sínu með kúnstum sem
lágfóta, svo greind sem hún er, sér áreiðan-
lega í gegnum. Hún hefur hægt um sig á
daginn, en fyrir milligöngu spóans er oftast
hægt að vita hvar hún dvelur.
Yrðlingasöxin lágu með nýskotna lóu að
agni seilingarlengd inni í grenskjaftinum og
mér fannst hryggilegt að þurfa að fórna lóu
í þessu augnamiði. Veiðieðlið vantaði í þenn-
an ungling og hefur ekki gert vart við sig
enn. Heim kominn gat hann ekki sagt nein-
ar afrekssögur; hafði ekki einu sinni náð
yrðlingi. Þeir voru trúlega orðnir of stálpað-
ir; bærðu ekki á sér og hreyfðu ekki við
lóunni. Þannig liðu dagarnir og nákvæmlega
ekkert gerðist. Samt hafa þeir orðið mér
minnisstæðari en aðrir viðburðaríkari dagar.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15. MAÍ 1993 3