Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1993, Side 6

Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1993, Side 6
Hlutadýrkun safnamanna og hagræðing menningarminja þjóðminjalögum segir að hlutverk menningarsögu- legra safna sé að fjalla um minjar um menningar- sögu þjóðarinnar. Slíkar minjar eru oftast ýmiss konar munir sem eru taldir búa yfir einhveiju óáþreifanlegu gildi vegna tengsla þeirra við þjóð- Þegar venjulegur gripur er tekinn til varðveislu í safni er öllum ráðum beitt til að koma í veg fyrir að hann máist og eyðist þrátt fyrir að hann haldi áfram að eldast. Gripurinn verður ekki á sama hátt og áður þátt- takandi í framvindu sögunnar. Hann nýtur sérstakrar verndar og hættir að eldast neina í tíma. Eftir HJÖRLEIF STEFÁNSSON menninguna og þetta aukagildi gefur þeim slíkt vægi umfram aðra hluti að um þá eru sett sérstök lög, þjóðminjalög, og stór stofnun rekin til að fjalla um þá, rannsaka og sýna. En hvenær hefur hlutur menningarsögu- legt gildi? Eru til greinilegar, almennar reglur þar að lútandi eða er það eitthvað sem er svo sjálfsagt að ekki þarf um það neinar reglur? Leyfum okkur að búa til eftirfarandi dæmi: Bomir eru saman tveir spunarokkar frá miðri 18. öld, báðir smíðaðir samtímis í Dan- mörku af sama manni og upphaflega eins gerðir. Síðan skildu leiðir rokkanna. Annar þeirra var fluttur til íslands og notaður í spunahúsi Innréttinganna í Reykjavík meðan þær störfuðu. Eftir það komst hann í eigu biskupsmaddömu sem notaði hann þar til dóttir hennar fluttist að heiman sem amt- mannsfrú og hafði með sér rokkinn norður í land. Seinna var hann gefinn til kvennaskóla Þóru Melsted við Austurvöll. Hinn rokkurinn hafnaði á fjónsku bændabýli þar sem hann var notaður alla tíð. Gemm einnig ráð fyrir því að báðir séu rokkamir jafnslitnir og beri engin ótvíræð, sýnileg sérkenni sem greini þá að. íslenski rokkurinn, sem við myndum Ieyfa okkur að kaila þann fyrmefnda, hefði þó tvímælalaust menningarsögulegt gildi langt umfram þann danska og yrði líklega talinn með íslenskum þjóðminjum. Þetta mik- ilvæga aukagildi sem íslenski rokkurinn öðl- aðist við það að tengjast íslensku þjóðlífí í tvöhundmð ár er engum manni sýnilegt en það byggir á þekkingunni um sögu rokksins og tengslum hennar við sögu þjóðarinnar og er nánast eins og hlutkennd staðfesting á sögunni. Menningarsögulegt gildi hlutanna virðist vera ósýnilegur eiginleiki þeirra sem opinber- ast þeim sem þekkja til viðkomandi menning- arsögu og tengsla viðkomandi hluta við hana. Þetta leiðir hugann að hlutadýrkun fmm- stæðra trúarbragða. í Nordisk konversations leksikon segir m.a. um orðin fetisch og fetischisme í laus- legri þýðingu: Fetisch: dauður hlutur sem talinn er hafa dulrænan kraft og er því tilbeð- inn. Upprani orðsins er portúgalskur (feitico) og var upphaflega notað um trúarhluti afrí- skra svertingja. Fetischisme er sú trú sem byggir á ósýnilegum öflum sem hlutir búa yfir og hægt er að notfæra í okkar sýnilega heimi. Fetichismi og hlutadýrkun safnmanna era sem sagt skyld fyrirbæri að því leyti að í báðum tilvikum er gert ráð fyrir því að hlut- 1. byggingarstig. Timburstofa, staf- verk, frá því um 1800. ir búi yfir ósýnilegum öflum. Hlutadýrkun safnamanna er þó ekki einstaklingsbundin eins og í hinum framstæða fetischisma, held- ur er því beinlínis haldið fram að hún hafí gildi fyrir alla þjóðina. Flestir alvarlega hugs- andi safnamenn leitast reyndar við að skilja og skýra í hveiju menningarsögulegt gildi safnmuna er fólgið, útskýra gerð hlutanna og setja þá í samhengi við samfélagið sem skapaði þá og notaði og þannig verða þeir oft jafnframt til þess að bæta við þekkingu á menningarsögunni. Til menningarsögu hvers tíma heyra auðvitað allir menningar- þættir, atvinnuhættir, listir, vísindi,- trúar- brögð og hvað eina sem nöfnum tjáir að nefna. Safngripimir verða fulltrúar eða boðberar einhverra menningarþátta, hluti fyrir heild og tákna á einhvem hátt menningarsöguna. Safnamaður sem á með fullu vægi að kveða upp úr um menningarsögulegt gildi gripa þarf að vera mjög vel að sér um hvaðeina sem tengist menningarsögu, þ.e. öllum helstu menningarþáttum hvers tíma. Hann á helst að vera alfræðingur eins og hinir svokölluðu encyklopedistar vora á 18. öldinni. Sér til aðstoðar þarf hann svo að hafa sérfróða menn á ýmsum sviðum, t.d. fomleifafræð- inga, forverði, listfræðinga o.s.frv. Þama erum við sem sagt komin að hinu gamla hlut- verki þjóðminjavarðarins sem fjölmenntaðs spekings, sem á að hafa yfirlit yfir þjóðmenn- inguna og minjavörsluna alla. Þetta hefur stundum leitt huga minn að frægu ritverki eftir þýska rithöfundinn Her- mann Hesse, Das Glasperlenspiel, sem hann skrifaði um 1946 og fékk Nóbelsverðlaunin fyrir fáum áram seinna. Þar lýsir hann samfélagi framtíðarinnar þar sem glerkúluspilið er mikilvægasta iðja mannanna. Glerkúluspilið á sér langa sögu og reyndar má rekja forsögu þess þúsundir ára aftur í tímann. Hugmyndir Pýþagórasar um stærðfræðilega reglu alheimsins, tilraunir tónskálda á 16. öld með stærðfræðilega tón- list, flatarmálsfræði myndlistarinnar í byijun 20. aldarinnar, allt eru þetta vísar að því sem seinna varð glerkúluspilið. Upphaflega ijallaði spilið einkum um tón- list, en fljótlega var stærðfræðin ekki síður mikilvæg. Smám saman bættust fleiri þekk- ingarsvið mannsins við hinar flóknu reglur glerkúluspilsins og þegar það var fullmótað spannaði það alla mannlega þekkingu og all- ar viðurkenndar vísinda- og listgreinar vora iðkaðar innan spilsins. Glerkúluspilið var einkum stundað af mönnum sem höfðu fengið áralanga þjálfun í iðkun þess. Þeir sem náð höfðu lengst í list- inni fengust ekki við annað. Efnt var til mik- illa menningarhátíða þar sem snillingar þjóð- arinnar kynntu seinustu spil sín og leikflétt- ur. Spilið var tilgangur i sjálfu sér. Við iðkun þess beittu menn ítrastu þekkingu á listum og vísindagreinum, hvergi reis menningin hærra. Gerkúluspilið táknaði samþáttun allrar menningarviðleitni mannkynsins og á svip- aðan hátt á safnmaðurinn að ígrunda menn- ingarsögu fortíðarinnar og velja þá muni til varðveislu sem búa yfír dulmögnuðum skila- boðum til framtíðarinnar. Aðferðir raunvísindanna eru verkfæri sem 2. byggingarstig. Mörtuturninn byggð- ur um 1863, grindarhús með klassísku yfirbragði. tvílyftan skúr við hlið Viktoríuhússins, ] sem þá hét. Skúr byggður aftan við \ húsið. aðeins er hægt að beita við afmörkuð verk- , svið innan safnastarfsins en heildarsýnin er hins vegar miklu flóknara og felur einnig í sér óræðari þekkingu, jafnvel dulúð. Hús Sem Menningarminjar Hús hafa allmikla sérstöðu meðal safngripa vegna þess hve stór þau era og flókin, þau geta haft umtalsvert verðgildi og eru fæst í eigu safna þótt þau séu friðuð vegna menning- arsögulegs gildis. Til skamms tíma vora hús eða byggingar í víðum skilningi dýrustu og flóknustu mann- virki jarðarinnar og í þeim opinberaðist menn- ingarstaða hverrar þjóðar betur en í nokkrum öðrum manngerðum hlutum. Menningarsögulegt gildi húsa, eins og ann- arra gripa, vex að jafnaði með aldrinum. Því eldri sem þau eru þeim mun fágætari og jafn- framt tengjast þau lengri tímaTnenningarsög- unnar. (Fáeinum byggingum er meira að segja frá upphafi ætlað að hafa menningarsögulegt gildi, einkum húsum sem reist eru sem minnis- varðar um merka atburði í sögu þjóðar, eins og reyndin er um Þjóðminjasafnshúsið við Suðurgötu. Að framkvæði Ólafs Thors var ákveðið á Alþingi árið 1944 með samþykki allra þing- manna að reisa hús yfir Þjóðminjasafn Is- lands sem minnisvarða um stofnun lýðveld- isins. Samþykktin var með viðhafnarbrag. Auðvitað var það alls ekki tilviljun að Þjóð- minjasafnsbygging var valin sem minnisvarði um lýðveldisstofnunina. Vissulega þurfti Þjóð- minjasafnið á húsi að halda, en fyrst og fremst þótti stofnunin vera þess eðlis að hún hæfði öðrum' betur sem minnisvarði um einhver merkustu tímamót íslandssögunnar. Þegar sú skoðun er nú fimmtíu áram seinna viðruð í nafni Þjóðminjaráðs að fullyrðingar um menningarsögulegt gildi Þjóðminjasafns- hússins séu aðeins tilfinningalegs eðlis sem ekki beri að láta vega þungt þegar ákveðið er hvar safninu skuli valinn staður til framtíð- ar er yfirstjóm þjóðminjavörslunnar hættu- lega rugluð í ríminu. Slík skoðun jafngildir nefnilega því að Þjóðminjaráð telji allt starf að vörslu þjóðminja vera tifinningalega vellu Hlutadýrkun safnamanna gerir ráð fyrir því að hlutir búi yfir ósýnilegum öflum og hafi gildi fyrir alla þjóðina.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.