Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1993, Side 8

Dæmigerð kennslustund í barnaheimspeki gengur þannig fyrir sig að lesinn er upphátt kafli eða sögubútur. Því næst
leita nemendur að hugmyndum í eða út frá því sem lesið var. Að lokum eru uppástungur nemenda teknar til rökræðu.
Oftast er verið að gera eitt af þrennu: lesa, leita, rökræða.
Heimspeki er ónýtt
auðlind í skólastarfi
Helga Jóhannsdóttir
Regn
Þögult regnið
á glugganum
myndar tauma
á glerinu
í huganum andlit
tárin mynda rákir
á óhreinum kinnum
þú réttir út hönd
vilt þurrka
þau burt
En hönd þín
rekst í kalt glerið
og regnið streymir áfram
Brot
/ rökkvuðum huga
koma minningarnar
eins og glerbrot
Raðast í mynd sem
brotnar við snertingu
Vekja upp bros
gleymdra daga
Þjóta hjá eins og
vindhviða á glugga
dansandi spor
full af sól
Bak við eru önnur
sem þú vilt ekki muna
ýtir í burtu
Höf.undur er sjúkraliði.
Ásthildur G. Steinsen
Til vinkonu
Elsku Ijúfa góða vina
með Ijósa hárið
kæra kveðju sendi þér
hlýja strauma í huga ber
sem þú Ijúfust kenndir mér.
Það er gott að eiga vini,
sem að kunna
Ijós að senda út frá sér
til að ylja fólki hér,
sem á ferðalagi er.
Þó að beri okkur vélar
yfir höfin
órafjarlægð burt frá þér
fmnst mér hugur dvelja hér
þar sem best og fegurst er.
Látum drauma okkar rætast
sendum geisla
inn í fátæklega sál
sem ei greinir burtu tál
eða talar okkar mál.
Þessar línur eru órar,
sem að renna
beint í gegnum huga minn
í því fögnuðinn ég fmn
að þú skiljir boðskapinn.
Ef þú getur sungið braginn
og kannt lagið
syngdu fyrir vininn þinn,
þá er ljós í hjarta mér
alveg eins og vera ber.
AHir góðir vættir vaki
yfir ykkur
meðan fjarri þér ég er.
Þetta er kveðjubrot
með undirskrift frá mér.
Höfundur er húsmóðir í Hafnarfiröi.
ar til bandaríski heim-
spekingurinn Matthew
Lipman fór að sinna
heimspekilegum þanka-
gangi bama var í besta
falli litið svo á að heim-
spekin gæti þjónað sem
heimspeki menntunar og
þá gjarnan í hæfílegri fjarlægð frá grunn-
skólum. Þegar betur er að gáð getur heim-
spekin sinnt mikilvægu hlutverki innan skól-
anna, ekki einungis háskóla heldur allra
skóla.
Kennsla Og Æðri HUGSUN
Á æðri hugsun eru gjarnan nefnd þtjú
einkenni: Hugtakaauðgi, samkvæmni og
forvitni. Menn deila ekki svo mjög um þessi
óljósu einkenni, hins vegar er verulegur
ágreiningur um hvort og þá hvernig kenna
megi æðri hugsun. Lipman beinir sjónum
að æðri hugsun nemenda í heild sinni og
segir að hana megi þjálfa. Þjálfun í æðri
hugsun hefst ekki með þjálfun í einstökum
leikniþáttum heldur eru þeir innbyggðir í
samræðuna, leikniþjálfunin kemur að sjálfu
sér, hún fylgir í kaupbæti, um leið og nem-
endur taka þátt í heimspekilegum samræð-
um.
Þetta skýrist betur með dæmi. Hver kann-
ast ekki við að ranka við sér eftir lestur eða
áheym pistils sem þessa og spyija sig:
Hvað var ég að lesa eða hlusta á? Svona
aðstæður eru kjörnar til dagdrauma og
bollalegginga á öðmm sviðum en því sem
ytra áreitið fjallar um. Ég leyfí mér að ef-
ast um að nokkur lesenda hafi dottað í lif-
andi samræðu sem hann eða hún tók virkan
þátt í. Jafnframt er ég viss um að fjölmörg
okkar hafa skilið eigin skoðanir og viðmæl-
„Mér fínnst mjög
hjákátlegt að sjá
heimspekina, móður
vísindanna, utangarðs
við venjulegt skólastarf.
Það fer t.d. ekki á milli
mála að heimspekilegri
samræðuaðferð er óvíða
beitt sem kennsluaðferð
í íslenskum skólum.“
eftir HREIN PÁLSSON
enda sinna dýpri skilningi eftir góða sam-
ræðu. Auðvitað getur það sama gerst við
lestur eða hlustun en í samræðu gerist þetta
á auðveldari hátt.
Mig grunar að ein undirrót skólaleiðans
sem hellist yfir 9 ára nemendur og eldri sé
sú að ekki eru gerðar kröfur til æðri hugsun-
ar þeirra, þeim er gert um of að leggja hlut-
ina á minnið á kostnað þess að grafast fyr-
ir um þá og vinna út frá eigin reynslu-
heimi. Allir, sem þekkja til bama eða geta
rifjað upp bamið í sjálfum sér, vita að böm-
um em pælingar eðlislægar og nauðsynleg-
ar.
Samræðufélagið
Líta má á samræðufélagið, sem myndast
með heimspekinemum, sem smækkaða
mynd af lýðræðissamfélagi, en jafnframt
veitir það fyrirmynd og þjálfun í gagnrýn-
inni og skapandi hugsun. Heimspekileg sam-
ræða leitast við að leiðrétta mistök sín jafn-
óðum og þau uppgötvast. Hugmyndir og
reynsla nemenda em teknar til umfjöllunar
í ljósi heimspekinnar og þannig myndast
ákveðinn samræðugmndvöllur.
Lipman fer þannig að þessu að hann
skrifar heimspekilegar skáldsögur um
krakka sem eru á svipuðum aldri og fyrir-
hugaðir lesendur. í sögunum em dregnar
upp myndir af hugsandi bömum sem leitast
við að bijóta ýmis mál til mergjar, gjaman
með aðstoð kennara sinna. Gengið er í sögu
heimspekinnar sem hugmyndabanka, hvergi
er minnst einu orði á heimspekinga heldur
em hugmyndir þeirra settar fram á einfald-
an hátt, út frá hversdagslegri reynslu okkar.
Dæmigerð kennslustund í bamaheim-
speki gengur þannig fyrir sig að lesinn er
upphátt kafli eða sögubútur. Því næst leita
nemendur að hugmyndum í eða út frá því
sem lesið var. Að lokum em uppástungur
nemenda teknar til rökræðu. Oftast er verið
að gera eitt af þrennu: lesa, leita, rökræða.
Að loknum lestri spyr kennari hvað hafi
vakið áhuga nemenda. í fyrstu þarf að
umorða þessa spumingu á ýmsan máta en
smám saman verður hún óþörf og nemend-
ur setja sjálfkrafa fram uppástungur sínar
eða leita hugmynda í textanum. Þetta fyrir-
komulag gerir nemendur samábyrga fyrir
því sem tekið er til umfjöllunar og fjölbreytn-
in felst í uppástungum þeirra en ekki nýjum
og nýjum kennsluaðferðum.
Það hefur gildi í sjálfu sér að mynda
samræðufélög með nemendum en ég bendi
gjaman á tvö atriði sem þetta snerta. Ann-
ars vegar viljum við efla samlyndi og hins
vegar víðsýni nemenda. Ákveðið samlyndi
er til staðar í öllum nemendahópum; í of
mörgum er það átakanlega lítið. Víðsýni
felst ekki í því að kokgleypa sem flestar
hugmyndir á sem skemmstum tíma, heldur
í því að gefa hugmyndum tækifæri. Það
þarf að velta fyrir sér forsendum og afleið-
ingum hugmynda áður en þær em sam-
þykktar eða afskrifaðar.
Það léttir ótrúlega á herðum kennara
þegar samræðufélag myndast með nemend-
um. Kennarinn fer að einbeita sér að sam-
ræðunni einni í stað þess að gæta aga, spyija
spurninga og reyna að sjá fyrir hvert stefnir.
Þetta gerist þannig að í upphafi er það
kennarinn einn sem spyr krefjandi spum-
inga en smám saman gera nemendur slíkar
spurningar að sínum spumingum og fara
að beina þeim sín á milli. Um leið verður
þeim auðveldara að spinna samræðuþráðinn
og samhliða eykst sjálfsagi nemenda og
þeir fara að aga hvem annan.
Grunnleiknisvið Heim-
SPEKILEGRAR HUGSUNAR
Hér er ekki rými til að telja upp og skýra
hina einstöku leikniþætti sem sinnt er í
heimspekilegri samræðu. Mig langar þó til
að nefna ykkur íjögur meginleiknisvið sem
eru öllu námsefni Lipmans sameiginleg. Ung
börn búa yfir einhverri leikni á þessum svið-
um þegar þau hefja skólagöngu og að þessu
þarf að hlúa á öllum skólastigum.
Rannsóknarleikni leiðréttir sjálfa sig í
starfí og hún beinist að því að uppgötva eða
skapa leiðir til að rannsaka hið torræða og
fella um það dóma. Það er dæmi um rann-
sóknarleikni sem gerir bömum kleift að
tengja núverandi reynslu sína við fyrri
reynslu sem og við væntingar þeirra gagn-
vart framtíðinni. Þau skýra, segja fyrir um,
tengja orsök og afleiðingu og þar fram eft-
ir götunum.
Rökleikni snýst fyrst og fremst um að
draga ályktanir út frá núverandi þekkingu,
hún t.d. kemur skipulagi á og samhæfir
afrakstur rannsókna.
Upplýsinga- og skipulagningarleikni (eða
hugtakaleikni) er leikni sem beinist að því
að fella upplýsingar í merkingarbærar
skipulagsheildir. Lýsing og frásögn eru
dæmi um ferli sem krefjast þess að við
komum skipulagi á vitneskju okkar og
reynslu.
Yfírfærsluleikni. Yfírfærsla á sér stað
þegar merking á einu sviði er færð yfír á
annað. Allri yfirfærslu fylgir túlkun og tak-
mark hennar er að varðveita merkingar-
kjama þess sem yfírfært er. í heimspeki-
legri samræðu er stöðugt verið að umorða
og búa til dæmi til að rökstyðja eða grafa
undan skoðunum sem haldið er á lofti.
LOKAORÐ
Ávinningur þess að ástunda heimspeki-
lega hugsun með bömum er í höfuðdráttum
þríþættur: Áhrif á annað nám heimspeki-
nema em jákvæð og ótvíræð; samskipti
nemenda batna; nemendur þjálfast í lýðræð-
islegum vinnubrögðum.
Því miður er ekki unnt að reifa hér rök
með og á móti heimspeki sem sérstakri
námsgrein. Ég leyfi mér þó að fullyrða að
höfuðkostur heimspekinnar er sá að engin
önnur grein hefur jafn náin innri tengsl við
hugsun einstaklinga og þjóða. Annars er
staða heimspekinnar í vestrænum skólakerf-
um ráðgáta, sem ekki verður leyst hér. Mér
fínnst mjög hjákátlegt að sjá heimspekina,
móður vísindanna, utangarðs við venjulegt
skólastarf. Það fer t.d. ekki á milli mála
að heimspekilegri samræðuaðferð er óvíða
beitt sem kennsluaðferð í íslenskum skólum.
Skýringin er margþætt en hæst ber að tak-
mörkuð, ef nokkur, hefð er fyrir þessum
vinnubrögðum. Kennarar hvorki læra að
beita heimspeki né fá þeir markvissa þjálfun
í að leiða heimspekilegar samræður með
nemendum sínum. Heimspekin er ónýtt auð-
lind í almennu skólastarfí.
Höfundur er skólastjóri Heimspekiskólans