Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.1994, Qupperneq 2

Maður hugar að því sem eftir er af húsi hans og heimili eftir jarðskjálftann í Los Angeles.
að sofa í eigin rúmi fyrst á eftir, áttu í
erfiðleikum með að sofna og vöknuðu upp
við minnstu hljóð. Nokkrum vikum eftir
skjálftann var ég enn að hlusta á frásagn-
ir fólks, sem svaf nálægt útgönguleiðum,
undir borðum, eða í öllum fötunum og
jafnvel í skóm.
Erfiðleikar við að takast á við daglegt
líf, þegar allt var úr skorðum gengið, auk
óvissu og svefnleysis, olli m.a. örvæntingu
og reiði. Nokkrum dögum eftir skjálftann
mátti sjá að spenna var farin að magnast
meðal fólks, bæði í neyðarskýlunum og
þó sérstaklega í biðröðum fyrir utan skrif-
stofur, sem neyðarhjálp alríkisstjórnarinn-
ar hafði opnað. Næstu dagana þurfti oft
lítið til að reiði og ásakanir blossuðu upp
og ósjaldan kom líka til handalögmála.
Reynslan hefur sýnt, að í tengslum við
allar hamfarir þar sem fólk hefur þurft
að yfirgefa heimili sín, megi sjá kvíða um
aðskilnað frá sínum nánustu, vonleysi og
tilfinningu um að hafa misst stjóm á lífí
sínu. Algengar spumingar eru: „Hvað á
ég að gera núna?“ og „Hvert á ég að fara?“.
Hjálparstarfið beindist m.a. að því að
greiða úr þessum áhyggjum fólks. I þessu
sambandi má benda á, að oft er ekki
hægt að draga skörp skil á milli hjálp-
arstarfs sem beinist að efnislegum þáttum
í lífi fólks, eins og að tryggja því húsa-
skjól, læknishjálp, fæði og aðrar nauð-
þurftir og því sem beinist að tilfinninga-
lega þættinum.
Aðskilnaðarkvíði var áberandi hjá fólki
í hópum sem ég starfaði með. Algengt var
að böm treystu sér ekki til að sofa ein
og fólk greindi oft frá því að öll fjölskyld-
an svæfi saman. Margir foreldrar áttu
erfitt með að senda bömin sín í skóla fyrstu
tvær vikumar eða fara til vinnu. Við sum
sjúkrahúsin, þar sem hver einasti starfs-
maður var ómissandi undir þessum kring-
umstæðum, var komið upp tímabundinni
barnagæslu fyrir þá sem ekki gátu afbor-
ið að vera fjarri börnum sínum, eða sem
höfðu misst reglubundna dagvistun vegna
skjálftans.
Ýmis önnur álagseinkenni komu fram
hjá bæði bömum og fullorðnum. Rann-
sóknir hafa einnig leitt í ljós hvaða ein-
kenni geta gert vart við sig hjá ólíkum
aldurshópum í kjölfar náttúruhamfara
bæði þegar til lengri og skemmri tíma er
litið. Ofangreind umfjöllun er ekki tæm-
andi, en ætti að gefa nokkra mynd af
þeim einkennum, sem eðlilega gerðu vart
við sig hjá fólki í kjölfar skjálftans.
ÁFALLAHJÁLP - Samstarf
margra Aðila
í kjölfar skjálftans var sett af stað viða-
mikið hjálparstarf, sem fól m.a. í sér sam-
hæfða þátttöku stofnana á vegum alríkis-
stjómarinnar, Kalifomíuríkis, héraðanna
og borganna á svæðinu, auk fjölmargra
samtaka og hópa. Hvað áfallahjálpina
varðar var fyrst og fremst um að ræða
samvinnu Rauða krossins og geðheil-
brigðisþjónustu Los Angeles héraðs, sem
sá m.a. um þjálfun sjálfboðaliða. Þjónustu-
stjóri Rauða kross miðstöðvarinnar í Santa
Monica, sem hefur sinnt hjálparstarfí vítt
og breitt um Bandaríkin síðustu fjóra ára-
tugina greindi mér frá því að það væri
tiltölulega stutt síðan byijað var að veita
fómarlömbum hamfara kerfisbundinn til-
finningalegan stuðning- í kjölfar atburðar-
ins. Fyrri nokkrum árum síðan gengu t.d.
sálfræðingar innan Bandaríska sálfræðifé-
lagsins til liðs við Rauða krossinn í þeim
tilgangi að sinna áfallahjálp í tengslum
við hamfarir og aðrir sjálfboðaliðar fá nú
fræðslu um þennan þátt á námskeiðum.
Markmið áfallahjálparinnar er í fyrsta
lagi að draga úr álagi á vettvangi, í öðru
lagi að flýta fyrir tilfinningalegri úrvinnslu
og í þriðja lagi að hindra að langvarandi
andlegir erfiðleikar þróist, eins og t.d.
þunglyndi. Þetta er gert með því að gefa
fólki kost á viðeigandi stuðningi og að-
hlynningu sem fyrst eftir áfallið. Næstu
dagana reynist jafnan gagnlegt að nota
aðferðir sem hafa verið kallaðar andleg
viðrun (debriefing) á íslensku, en þá er
fólki gefinn kostur á að fara á kerfisbund-
inn hátt í gegnum atburðinn og þær tilfinn-
ingar sem eru tengdar honum.
Þeir sálfræðingar, sem ég hafði sam-
skipti við, fóru strax á vettvang og kallið
kom og þeir vissu nákvæmlega hvaða fólki
þeir áttu að gefa sig að. Það var einkum
fólk sem ráfaði um einsamalt, eins og
dofið eða í leiðslu og einnig fólk sem virt-
ist gripið örvæntingu. Hér má geta þess
að sjaldgæft er að ofsahræðsla (panic)
grípi fólk í tengslum við stórslys og nátt-
úruhamfarir. Rannsóknir hafa sýnt að um
98-99% fólks bregðist yfírvegað og skyn-
samlega við á vettvangi, gagnstætt því
sem oft er sýnt í bíómyndum, sem fjalla
um slíka atburði. Víða mátti sjá fjölskyld-
ur og nágranna sem höfðu safnast saman
utan húss eða voru að koma sér fyrir í
almenningsgörðum. Þetta fólk veitti hvert
öðru stuðning og þurfti því minni áhyggj-
ur að hafa af því á þessu stigi.
Þegar fólk fór að streyma í hin fjöl-
mörgu neyðarskýli, sem Rauði krossinn
hafði komið upp, bauð þetta hjálparstarfs-
fólk upp á margvíslegan stuðning. í flest-
um skýlunum var reynt að safna bömunum
saman og gefa þeim tækifæri á að vinna
með tilfinningar sínar í gegnum leik eða
myndlist, eða með því að tala um þær og
hlusta á aðra segja frá reynslu sinni og
líðan. Fullorðnum var boðið upp á hóp-
vinnu, þar sem aðferðum viðrunar var
beitt. Þegar kerfisbundið starf var ekki í
gangi, var mikilvægt bara að vera til stað-
ar og gefa færi á sér. Flestir höfðu mikla
þörf á því að tala aftur og aftur um reynslu
sína í smáatriðum, en það er eðlilegt und-
ir svona kringumstæðum og mikiívægur
liður í því að vinna sig í gegnum áfallið.
Fólki var einnig gefinn kostur á að taka
þátt í slökunaræfingum og fræðslu um það
hvaða streitueinkennum mætti eðlilega
búast við og hvernig væri hægt að bregð-
ast við þeim.
A þessu sviði sinnti Rauði krossinn fyrst
og fremst tilfinningalegri skyndihjálp. Ef
í ljós kom hins vegar að fólk þurfti á
meiri stuðningi að halda, gat Rauði kross-
inn veitt því aðstoð við að leita annað, eða
til sérfræðinga og stofnana, sem undir
venjubundnum kringumstæðum veita slíka
þjónustu. Þegar skólar tóku aftur til starfa
var öflugt starf sett í gang á vegum ráð-
gjafar- og sálfræðiþjónustu þeirra. For-
eldrum var boðið að taka þátt í stuðnings-
hópum og nemendur unnu úr reynslu sinni
undir leiðsögn kennara og ráðgjafa.
Því miður hafa ekki allir, sem eru í
þörf fyrir stuðning, getu til að leita eftir
honum. Þegar nokkrir dagar voru liðnir
frá skjálftanum var því hafist handa við
að hafa upp á því sem kallað var „týnda
fólkið". Aðallega var um að ræða eldra
fólk sem bjó einsamalt og var án félags-
legs stuðningsnets. Þeir sjálfboðaliðar, sem
tóku þátt í þessu starfi, fundu marga ein-
stæðinga, sem voru enn sem lamaðir af
hræðslu. Á einu heimili komu þeir t.d. að
eldri konu, sem hafði flúið undir borð þeg-
ar skjálftinn reið yfir og hafði að mestu
haldið sig þar, af ótta við að allt færi af
stað aftur.
Það er mikilvægt að þjónusta eins og
sú, sem hér hefur stuttlega verið greint
frá, standi fómarlömbum náttúruhamfara
til boða. Ekki má samt vanmeta þann
stuðning sem fólk fær frá vinum sínum
og fjölskyldu og flestir komast í gegnum
áfallið án íhlutunar sérfræðinga. Andleg
viðrun og þekking á því hvaða einkennum
megi eðlilega búast við hjá sjálfum sér og
öðrum, getur þó flýtt fyrir því að tilfinn-
ingalegt jafnvægi náist á ný.
Það er eðlilegt að finna fyrir einkennum,
vikum og jafnvel mánuðum saman eftir
atburðinn. Ef kvíðaeinkenni halda áfram
að vera til staðar eða verða alvarlegri, er
ástæða til að hafa samband við sérfræð-
ing. Einnig ef einkenni depurðar ágerast,
eins og sterk vonleysistilfinning, almenn
vanlíðan, svartsýni og tilhneiging til að
vilja einangra sig frá vinum og fjölskyldu.
Fyrirbyggjandi Starf
Það kom á óvart nú, eins og einnig í
tengslum við San Fernando skjálftann,
sem varð hér árið 1971, að ótrúlega marg-
ir höfðu litla eða enga þekkingu á eðli
jarðskjálfta. Þekkingarskortur og hjátrú í
sumum tilfellum ollu meira álagi og upp-
námi en ella, sem hefði mátt koma í veg
fyrir, ef grundvallarþekking hefði verið til
staðar hjá þessu fólki. Sumir töldu að Guð
hefði verið að refsa þeim fyrir raunveruleg-
ar eða ímyndaðar misgjörðir. Aðrir héldu
að hluti Kalifomíuríkis myndi skiljast frá
meginlandinu og hverfa í hafið. I þessu
sambandi vísaði fólk gjarnan til spádóma
ýmissa sjáenda, sem hafa sagt fyrir um
miklar hörmungar rétt fyrir aldamót á
Vesturströndinni sem og víðar. Tveggja
tíma ítarleg umfjöllun hjá einni sjónvarps-
stöðinni um þetta efni í byijun mars,
magnaði óttann hjá mörgum, sem segjast
ekki geta hugsað sér að búa hér lengur.
Með viðeigandi undirbúningi, sem felur
m.a. í sér fræðslu, gerð neyðaráætlana og
þjálfun, má milda verulega það tilfinninga-
lega álag sem náttúruhamfarir kunna að
valda. Þekking á því hvaða streitueinkenn-
um megi eðlilega búast við í kjölfar atburð-
arins og hvernig eigi að bregðast við þeim,
flýtir fyrir því að fólk geti af fullum krafti
tekist á við daglegt líf á ný. Viðbrögð for-
eldra hafa áhrif á það hvernig börnin upp-
lifa atburðinn og bregðast við honum.
Sterk viðbrögð hjá foreldrum gera börnin
óttaslegnari en ella. í tengslum við undir-
búning er því brýnt fyrir foreldrum að
þeir sýni stillingu þegar skjálfti ríður yfir.
Góður undirbúningur og þekking á því
hvemig bregðast eigi við skjálfta stuðlar
að auknu öryggi undir slíkum kringum-
stæðum og gerir fólk hæfara til að takast
á við það álag sem skapast hjá því sjálfu
og öðrum. Þeir aðilar sem sinna neyðar-
hjálp í Bandaríkjunum hafa gefið út að-
gengilegt efni, þar sem tilgreind eru ýmis
gmndvallaratriði, sem hafa verður í huga
í tengslum við bæði efnislegan og tilfinn-
ingalegan undirbúning. Einstaklingar, fjöl-
skyldur, fyrirtæki og stofnanir era hvött
til að gera sér sínar eigin neyðaráætlanir
og að fara reglulega yfir þær í sameiningu.
Þegar ég flutti hingað fannst mér, sem
foreldri, mikið öryggi að vita af öflugri
neyðaráætlun í bamaskólunum. Vegna
stöðugra eftirskjálfta hefur reynt mikið á
þá þjálfun sem börnin fengu í upphafi
skólaárs, sl. haust. Þegar kennarinn segir
„drop“ vita þau nákvæmlega hvað þau
eiga að gera. Á augabragði renna þau sér
undir borðin sín og halda um borð-
fætuma, þangað til kennarinn gefur merki
um að hættan sé liðin hjá. Neyðaráætlun
skólanna gerir einnig ráð fyrir að börnin
geti dvalið þar í allt að 72 klst. í kjölfar
jarðskjálfta. Ef foreldrar ná ekki til þeirra
innan þess tíma, er farið með þau í næsta
neyðarskýli þar sem þau dvelja áfram með
starfsmanni skólans.
Þrátt fyrir góðan undirbúning komu
margir sjálfum sér á óvart með það hversu
sterk viðbrögð þeir sýndu í tengslum við
þennan skjálfta. Þessi reynsla var svo ólík
öllu því sem þetta fólk hafði upplifað áður
eða gert sér í hugarlund. En reynsla af
svipuðum atburðum getur líka kallað fram
mismunandi viðbrögð. Fólk, sem ég ræddi
við, sem hafði upplifað sterka jarðskjálfta
m.a. í íran, Japan og í Mexíkó, tók þessum
atburði ýmist með jafnaðargeði, eða var
skelfingu lostið. í síðara tilvikinu var
stundum um að ræða fólk, sem ekki hafði
fyllilega unnið sig út úr tilfínningalegum
viðjum hörmulegra afleiðinga fyrri
skjálfta. Þetta fólk átti oft í erfíðleikum
með að aðgreina liðinn atburð og nýfengna
reynslu. Það var margt af þessu fólki sem
svaf úti undir beru lofti fyrstu tvær vikurn-
ar eftir skjálftann og treysti sér ekki til
að þiggja boð um að fá inni í hinum fjöl-
mörgu neyðarskýlum sem hafði verið kom-
ið upp, hvað þá að snúa aftur í eigið hús-
næði, þó það væri í góðu ásigkomulagi.
Þetta sýnir okkur hve mikilvægt það
er að fólk eigi möguleika á áfallahjálp.
Annars er hætta á að tilfínningar, sem
era tengdar atburðinum, magnist við svip-
aðar aðstæður sem kunna að mæta fólki
seinna meir, fyrir utan það að geta valdið
margvíslegri vanlíðan í daglegu lífí.
LOKAORÐ
Það hefur að mörgu leyti gengið hægt
að skrifa þessa grein, því svo ótal margar
frásagnir fólks, sem lenti í þessum hörm-
ungum, hafa sífellt leitað á hugann, svo
og einnig eigin upplifanir, sem era tengd-
ar atburðinum.
Þó kirkjuklukkan gangi ekki lengur,
má líf okkar hér á svæðinu ekki festast í
viðjum þessara náttúrahamfara. Við verð-
um hins vegar að vinna okkur í gegnum
þær tilfínningar, sem eðilega tengdust
þessari sérstæðu reynslu og koma skipu-
lagi á daglegt líf á ný, í von um að það
haldi áfram sínum venjubundna takti og
jafnvel enn auðugra en fyrr.
Höfundur er sálfræðingur og bjó í Kaliforníu
sl. ár.
2