Lesbók Morgunblaðsins - 03.12.1994, Blaðsíða 6

Um meinta fróð-
leiksfýsn barna
ITT af því fyrsta sem ég lærði í uppeldis- og
kennslufræði var að öllum bömum sé fróðleiks-
fysnin í blóð borin. Þetta stendur í ótal fræði-
ritum og kennslubókum. Meðal annars í riti
eftir ekki minni spámann en Wolfgang Edel-
stein. í eftirfarandi tilvitnun segir Edelstein
frá skoðunum svissneska barnasálfræðings-
ins Jeans Piagets og gerir þær um leið að
sínum eigin:
Vitund barns bregst við reynslu með
námi. Þekkingaröflun er hluti af líffræði-
legu eðli og arfleifð mannsins. Það þarf
því meira en smátilfæringar til að hamla
forvitni barns og kæfa þekkingarlyst
þess. Loks sér Piaget - líkt og aðrir
gagnrýnendur skólans - að nokkur ár í
skóla virðast nægja til að láta saltið dofna,
skerða námsviljann og slökkva námsfjör
fjölda barna.
Sýn Piagets er hvort tveggja, djúp og
takmörkuð. Hann hefur kannað þroska-
eðli uppvaxandi manneskju og fundið að
börn hungrar og þyrstir eftir þekkingu,
ekki síður en réttlæti. Og hann finnur
að þau geta á sinn hátt tileinkað sér svo
til allt með sleitulausri námsgleði sinni
ef námið svarar lágmarkskröfum um
þroskavænleg, þ.e. eðlileg, náttúrleg
námsskilyrði:
(Wolfgang Edelstein 1988, bls. 165-6)
Þótt þessi kenning þeirra Piagets og
Edelsteins sé vinsæl þykir mér hún heldur
einfeldningsleg. Víst er mönnum og mörgum
öðrum dýrum eðlilegt að vilja læra hvaðeina
sem nauðsynlegt er til að komast af í því
umhverfi sem tegundin bjó við meðan nátt-
úruvalið mótaði sköpulag hennar og hátt-
erni. Kettlingar hafa til dæmis meðfædda
hneigð til að læra allt sem kunna þarf til
að veiða mýs. En þeim er ekki í blóð borinn
neinn sérstakur áhugi á að læra þær um-
gengnisvenjur sem ætlast er til af heimilis-
köttum. Mannaböm hafa tilhneigingu til að
læra að ganga og tala en það er engin
ástæða til að ætla þeim öllum meðfædda
löngun til að læra mikið umfram það sem
steinaldarböm þurftu að kunna til að lifa
fram yfir gelgjuskeið og auka kyn sitt.
011 þau bóklegu fræði og öll sú skóla-
speki sem nauðsynlegt er að kunna til að
komast vel af í nútímasamfélagi em af-
sprengi mannkynssögunnar. Þessi saga er
stutt í samanburði við líffræðilega þróunar-
sögu mannsins. En hún er hröð og viðburða-
rík og furðulegir duttlungar hennar hafa
skilað okkur inn í öld flókinnar tækni, vand-
lærðra siða og torskilinna samfélagshátta.
Hugleiðingar um
vísindalegt uppeldi,
náttúrulegan
fullkomleika
mannlífsins og
vesaldóm
kennarastéttarinnar.
Eftir ATLA HARÐARSON
Þessi stutta saga hefur ekki haft nein veru-
leg áhrif á erfðavísa mannkynsins og það
er af og frá að nútímabörn séu neitt lík-
legri en steinaldarbörn til þess að hafa alger-
lega sjálfkvæman áhuga á lestri, skrift og
reikningi. Áhugi nútímabarna á bóklegum
fræðum og skólalærdómi er þeim ekki í blóð
borinn. Hann er alinn upp í þeim, oft með
ærnu erfiði og mikilli fyrirhöfn.
Frá kenningunni um meðfæddan fróð-
leiksþorstá allra barna er stutt í þá skoðun
að það sé samfélaginu og stofnunum þess,
einkum skólunum, að kenna ef böm vilja
ekki læra. Þessi skoðun er reginfirra. Hið
rétta er að það er samfélaginu og stofnunum
þess, ekki síst skólunum, að þakka hvað
mörg börn em viljug að læra.
Kenningin um meðfædda þekkingarlyst
barna er goðsögn. Þessi goðsögn hefur því
miður staðið skólastarfí töluvert fyrir þrifum
og grafíð undan virðingu kennarastéttarinn-
ar, enda bera þeir sem breiða þessa sögu
út yfírleitt litla virðingu fyrir kennurum.
Þeir álíta jafnvel að það sé sök kennara ef
sumum bömum miðar lítt áfram í námi.
Til dæmis segir Wolfgang Edelstein:
Það er ekki námsefnið sem veldur nem-
endum erfíðleikum í námi fyrst og fremst,
heldur kennslan, aðgerðir kennaranna.
Vanskilin á náminu (sem allir kvarta
undan) verða á einn eða annan veg rakin
til kennslunnar sem nemendur hljóta.
(Wolfgang Edelstein 1988, bls. 157)
... nokkur ár í skóla virðast nægja til
að láta saltið dofna, skerða námsviljann
og slökkva námsfjör fjölda barna.
(Wolfgang Edelstein 1988, bls. 166)
Sem kennari hlýt ég að hafna þessu.
Samt neita ég því auðvitað ekki að frá unga
aldri hafí mörg börn áhuga á að læra. Böm
meðtaka gildismat hinna fullorðnu og ef
fullorðna fólkið hefur áhuga á listum og
íþróttum, vísindum og fræðum þá kviknar
oft svipaður áhugi hjá börnunum. En þótt
þessi áhugi sé mismikill og minnki stundum
á einhveiju aldursskeiði er fráleitt að halda
því fram að skólamir drepi niður náms-
áhuga (hvað þá meðfæddan námsáhuga)
hjá börnum.
★
Goðsagan um fróðleiksfýsnina er ekki ein
um að grafa undan virðingu kennara og
draga úr árangri skólastarfsins. Önnur vit-
leysa sem fínna má í mörgum ritum um
uppeldis- og skólamál er á þá leið að brátt
muni einhveijir vísindamenn, einhveijir
„þeir“, fínna vísindalegar kennsluaðferðir
sem eru svo fullkomnar að í samanburði
við þær verði allt starf kennara til þessa í
besta falli hlægilegt kák. Þessari hugmynd
sér víða stað. Til dæmis í skýrslu Nefndar
um mótun menntastefnu þar sem segir:
Fyrirsjáanlegt er að kröfur til kennara-
starfsins munu aukást vemlega á kom-
andi árum samfara stóraukinni þekkingu
á eðli náms og kennslu, ...
og hjá Wolfgang Edelstein sem segir:
Okkur væri hollt að viðurkenna að
þrátt fyrir lofsvert átak í rétta átt eru
skólarnir - alls staðar - enn furðu frum-
stæðar stofnanir,
Eg gæti tínt til margar fleiri tilvitnanir
í svipuðum dúr. Það virðist útbreidd skoðun
að skólarnir séu frumstæðir, en vísindaleg
þekking á eðli náms og kennslu muni brátt
bæta þar úr og gera skólana nýtískulega,
tæknilega og skilvirka.
Ég neita því að sjálfsögðu ekki að sál-
fræðingar, líffræðingar og aðrir vísinda-
menn kunni að uppgötva ýmislegt um hug
og heila bama og þessar uppgötvanir geti
nýst kennurum og leitt til betra skólastarfs.
En ég hafna því að það séu einhveijar alls-
heijarlausnir í sjónmáli. Enn sem komið er
duga „vísindalegar“ aðferðir við uppeldi
yfirleitt engu betur en alþýðusálarfræði og
hversdagslegt bijóstvit. Þótt mannvísindun-
um hafi fleygt fram á þessari öld hefur
ekki leitt af þeim mikið af nýtilegri tækni
eða aðferðum til að leysa vandamál mann-
lífsins og ekkert bendir til að „vísindalegar"
uppeldisaðferðir verði þess umkomnar í bráð
að bæta skólastarf svo neinu nemi. Kennar-
ar eiga auðvitað að fylgjast með rannsókn-
um t.d. á eðli lestrarerfíðleika og annarra
námserfíðleika. En þeir eiga líka að taka
hátimbraðri kenningasmíð með hæfilegri
varúð eins og upplýstum mönnum ber.
★
Síðan hugmyndaheimur nútímans varð
til með upplýsingunni á 18. öld hafa þessar
tvær villukenningar sem ég hef gert grein
fyrir sett svip sinn á dijúgan hluta allrar
umræðu um uppeldis- og menntamál. Lengi
vel, en einkum nú á síðustu árum, hefur
þriðja bábiljan fléttast saman við þær. Hún
er á þá leið að fullkomleikinn sé hið náttúru-
lega ástand mannlífsins' og frávik frá hon-
um þurfí ævinlega að skýra, helst með því
að fínna sökudólg. Æði oft fá skólarnir að
leika hlutverk sökudólgsins. Þá er sagt að
þeir hafí brugðist ef atgervi uppvaxandi
kynslóðar er ábótavant í einhveijum grein-
um. Þeim er jafnvel kennt um vaxandi of-
beldi í samfélaginu þótt réttara sé að þakka
þeim fýrir að ofbeldið skuli ekki vera mun
meirai Það er eins og fólk ímyndi sér að
hægt sé að leysa allan tilvistarvanda mann-
lífsins með fáeinum tæknibrellum sem skól-
ar og aðrar stofnanir geta gripið til hvenær
sem á þarf að halda. Þegar menn rekast
svo á það hvað eftir annað að veruleikinn
stendur langt að baki væntingunum halda
þeir að skólamir, ríkið eða einhveijir „þeir“
séu að bregðast þeirri skyldu sinni að
tryggja öllum auðvelt og þægilegt líf.
★
Sú þrefalda vitleysa sem hér hefur verið
gerð að umtalsefni hefur einfaldan boðskap.
Hann er á þá leið að það sé auðvelt að ala
upp góða menn og vitra. Þessi boðskapur
er að því leyti óhagstæður kennumm að
þeir sem trúa honum hljóta að álykta að
kennarar séu hinir mestu amlóðar fyrst
þeir geta ekki unnið svona auðvelt verk
betur en raun ber vitni. Boðskapurinn er
ekki bara óhagstæður kennurum. Hann er
líka arfarugl. Eftir mörg þúsund ára þróun
er siðmenningin ekki komin lengra en svo
að með æmu erfíði tekst stundum að móta
samfélag þar sem fólk lifir í friði, ber virð-
ingu fyrir sjálfu sér og náunganum og hef-
ur áhuga á menntun og lærdómi. Þessi
árangur er engan veginn sjálfsagður og
lengst af hefur hann ýmist náðst illa eða
alls ekki. Þótt menn hafi lengi glímt við
erfðasyndina hefur enn engum tekist að
koma henni nema á annað hnéð.
★
Því er ég að pára þessar línur að mér
fínnst mál til komið að við kennarar gerum
okkur skipulega grein fyrir villukenningun-
um og ranghugmyndunum sem standa skól-
unum fyrir þrifum. Þessar hugmyndir eiga
sinn þátt í því að kennarastéttin er hálf
hnípin og óánægð með sjálfa sig. Þeir kenn-
arar sem trúa þeim hljóta líka að þreytast
og mæðast meira en lítið þegar veruleikinn
hagar sér ævinlega allt öðru vísi en starfs-
áætlanir þeirra og vinnutilhögun gera ráð
fyrir. Síðast en ekki síst grafa þessar kenn-
ingar undan stolti og sjálfsvirðingu stéttar-
innar. Hvernig eiga kennarar að bera virð-
ingu fyrir sjálfum sér ef þeir trúa því að
skólarnir séu „furðu frumstæðar stofnanir“
og „kennslan [valdi] ... nemendum erfiðleik-
um í námi“ og „nokkur ár í skóla ... [nægi]
til að láta saltið dofna, skerða námsviljann
og slökkva námsfjör fjölda barna“?
Öðrum stéttum fremur ætti kennarastétt-
in að vera stolt af því sem áunnist hefur
og hróðug af verkum sínum. Öðrum fremur
er það kennurum að þakka að tekist hefur
að byggja þó þetta menningarlegt samfélag:
Samfélag þar sem áhugi á vísindum og fræð-
um, íþróttum og listum kviknar hjá mörgum
börnum og mannúðleg sjónarmið eru nógu
algeng til þess að sumum dettur jafnvel í
hug að þau séu öllum mönnum í blóð borin.
Frá upphafi skipulegrar barnafræðslu á
íslandi hafa kennarar beitt sér í þágu barn-
anna, vakið áhuga þeirra á námi og mennt-
un og unnið gegn illu atlæti, ósiðum og
heilsuspillandi lifnaðarháttum." Allt frá
upphafí hefur dáðleysið, naglaskapurinn,
slenið og meðalmennskan í öllum sínum
seigdrepandi fáfengileika staðið gegn hug-
sjónum kennara og notið liðveislu hugmynda
og kenninga af því tagi sem hér hefur ver-
ið rætt um. Samt hafa kennarar komið
miklu góðu til leiðar og mér finnst ekki
vonlaust að okkur takist enn betur ef við
hrekjum ranghugmyndirnar og villukenn-
ingarnar af vettvangi.
Aftanmálsgreinar
* Kristján Kristjánsson heimspekingur Qallar á einum
stað um svipaða bábilju og kallar hana „goðsögn hins
gefna“. Siá Kristián Kristjánsson 1992, bls. 137-141.
Upphafí barnafræðslu og skólahalds á Islandi er vel
lýst í bók Gunnars M. Magnúss: Sögu alþýðufræðslunnar
á íslandi sem Samband íslenskra bamakennara gaf út
árið 1939.
Rit
Gunnar M. Magnúss. 1939. Saga alþýðufræðslunnar
á íslandi, Samband íslenskra bamakennara, Reykjavík.
Kristján Kristján88on. 1992. Þroskakostir, Rannsókn-
arstofnun í siðfræði, Reylgavík.
Skýrsla Nefndar um mótun menntastefnu. 1994.
Menntamálaráðuneytið, Reykjavík.
Wolfgang Edelstein. 1988. Skóli, nám, samfélag, Ið-
unn, Reykjavík.