Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1995, Blaðsíða 8

RANNSOKN I R
I S L A N D I
Umsjón: Sigurður H. Richter
Rannsóknir á
PCB-mengun
í hafínu um-
hverfís ísland
SKIPULEGAR íslenskar rannsóknir,
sem hófust í byrjun þessa áratugar,
hafa leitt í ljós mengun af völdum
PCB-efna í sjó hér við land. Þótt
mengunin sé mun minni en við strendur iðn-
ríkja er mikilvægt að fýlgst sé nákvæmlega
með henni og gæði rannsóknanna verði eins
og best gerist erlendis, þannig að fyrir liggi
trúverðugar upplýsingar um ástand helstu
útflutningsvöru íslendinga, fisksins.
Um miðjan sjöunda áratuginn sýndi sænski
efnafræðingurinn Sören Jensen fram á víð-
tæka útbreiðslu PCB-efnasambanda í náttúr-
unni. I kjölfarið fylgdu mjög umfangsmiklar
rannsóknir sem hafa sýnt að PCB-efni flytj-
ast auðveldlega langan veg með loftstraum-
um og safnast einkum fyrir í sjó og í botn-
seti á strandsvæðum. Efnin brotna seint nið-
ur í náttúrunni og safnast fyrir í fituvef
dýra. I lífverum hafa PCB-efni einkum nei-
kvæð áhrif á ónæmiskerfið og á hormónabú-
skap sem getur leitt til ófijósemi, auk þess
sem þau eru talin hugsanlega krabbameins-
valdandi.
Meginmagn PCB-efna
sem farið hefur út í
náttúruna hefur borist í
sjó og botnset og
umtalsverður hluti
PCB-efna í fæðu manna
er rakinn til neyslu
sjávarfangs.
tf
Eftir STEFÁN
EINARSSON
VlÐUNANDI GEYMSLA
OG FÖRGUN Pcb-Efna
ErMikilvæg
Frá árinu 1929 hafa PCB-efni verið fram-
leidd til margvíslegra nota í iðnaði. Við fram-
leiðsluna myndast blanda á annað hundrað
PCB-efna (polychlorinated biphenyls). Aðal-
lega hafa PCB-efni verið notuð í lokuðum
kerfum, til dæmis sem kælivökvar í spennu-
breytum, sem rafeinangrar í þéttum og sem
hitaleiðarar. En efnin hafa einnig verið notuð
í framleiðsluvörur sem síðan hafa borist beint
út í náttúruna, til dæmis í málningu, lím og
afritunarpappír. Um miðjan áttunda áratug-
inn var notkun PCB-efna víðast hætt, nema
í Iokuðum kerfum. Framleiðsla minnkaði og
henni var alveg hætt í helsta framleiðsluland-
inu, Bandaríkjunum, árið 1977. Talið er að
flest raftæki sem innihalda PCB-efni verði
tekin úr notkun á þessum áratug.
Hvernig Dreifist
PCB í NÁTTÚRUNNI?
Alls hefur um ein og hálf milljón tonna
af PCB-efnum verið framleidd. Talið er að
um 30% heildarinnar hafi borist út í náttúr-
una. Meginhluti þess magns, um 96%, hefur
hafnað'í sjónum (61%) og í botnseti á strand-
svæðum (35%).
Eftir að farið var að draga úr notkun og
framleiðslu PCB-efna fyrir rúmum tuttugu
árum minnkaði magn þeirra sums staðar
nálægt helstu mengunarvöldum, en hægar
eða vart greinanlega á fjarlægari svæðum.
PCB-mengun verður því viðvarandi fram á
næstu öld. Mjög mikilvægt er þess vegna
að þau átta hundruð þúsund tonn PCB-efna
sem enn eru í notkun eða geymslu verði
varðveitt eða fargað á viðunandi hátt.
Styrkur PCB-efna er mestur á ósasvæðum
og í stöðuvötnum við þéttbýlustu iðnsvæði
en megnunin berst auðveldlega með loft-
straumum langar vegalengdir. Talið er að
nálægt 80% PCB-mengunar berist í heims-
höfin með andrúmslofti en aðeins um 20%
með árframburði. Mest magn PCB-efna hafn-
ar í Norður-Atlantshafi sem er ekki óeðlilegt
þar sem uppsprettur þeirra eru fyrst og
fremst á norðurhveli jarðar.
Þótt mikið sé af PCB-efnum í sjónum er
styrkur þeirra lítill og mjög erfitt að mæla
þau í upplausn. Styrkurinn í sjávarlífverum
er hins vegar margfalt meiri vegna þrávirkni
PCB og uppsöfnunar í fituvef dýra. Magn
PCB-efna í sjávarlífverum er því notað sem
mælikvarði á magn þessara efna í umhverf-
inu. Fiskur tekur PCB-efni gegnum tálkn og
roð, en einnig með fæðu. Dýr sem nærast á
sjávarfangi fá síðan PCB-efni með sinni
fæðu. í þessum dýrum er áberandi aukning
á magni PCB-efna með aldri, en undantekn-

, ' MtMm
.

Ljósm.: Svend Aage Malmberg.
Annaö
1%
í notkun,
varðveitt
eða urðað
65%
Botnset
11%
4%
ÁÆTLUÐ dreifing PCB-efna í umhverfinu.
ing eru kvendýr sem losna við verulegt magn
með mjólk til afkvæma sinna. Talið er að
sjávarspendýrum sé sérstök hætta búin af
völdum PCB-efna vegna mikillar uppsöfnun-
ar þeirra; dýrin standa efst í fæðukeðjunni,
eru langlíf og hafa takmarkaða hæfni til
þess að brjóta efnin niður.
Skipulag mælinga á
Pcb-MengunSjávar
Umhverfis Ísland
Kerfisbundnar mælingar á PCB-efnum í
lífríki sjávar og botnseti umhverfis ísland
hófust í byijun þessa áratugar sem hluti af
yfirgripsmikilli áætlun um mengunarmæling-
ar sem ríkisstjórnin samþykkti árið 1989.
Skýrsla með niðurstöðum þessara rannsókna
hefur nú komið út á vegum umhverfisráðu-
neytisins. Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins
annaðist rannsóknir á þrávirkum lífrænum
efnum í þessu verkefni. Mælt var ástand
þorsks, sandkola og kræklings; tegunda sem
finna má í afla víðast við Norðaustur-Atlants-
haf en auk þessa voru síld og botnset rann-
sökuð. Af þrávirkum lífrænum megnunarefn-
um voru auk PCB-efna mæld iðnaðarefnið
hexaklórobensen og DDE sem er niðurbrots-
efni skordýraeitursins DDT. Þær niðurstöður
sem fengist hafa gefa til kynna núverandi
ástand mengunar, en reglubundin vöktun,
sem nær yfir lengra tímabil, er nauðsynleg
til þess að komast að því hvort magn mengun-
arefnanna fari vaxandi eða minnkandi.
Auk þessa verkefnis eru stundaðar rann-
sóknir á PCB-mengun í mönnum og fuglum
á Rannsóknastofu í lyfjafræði við Háskóla
íslands.
Mælingar á Þrávirkum
Klórlífrænum Efnum
Umhverfisrannsóknir kosta mikið fé og
aðgerðir í umhverfismálum, sem byggjast á
niðurstöðum rannsóknanna, eru oft mjög
kostnaðarsamar. Því er mikilvægt að niður-
stöðurnar séu sem áreiðanlegastar. Hér var
Iögð áhersla á að þær aðferðir sem beitt var
við mælingar Rannsóknastofnunar fiskiðnað-
arins stæðust alþjóðlegan samanburð. Tekið
var þátt í tveim alþjóðlegum verkefnum þar
sem markmiðið var að auka nákvæmni mæl-
inga. Árangur varð mjög góður og var stofn-
unin valin til þess að vera meðal sex rann-
sóknastofnana sem hafðar voru sem viðmiðun
við mat niðurstaða.
Mengun í Þorski Er
Mælikvarði Um Svæði
Þorskur er staðbundinn fram að kyn-
þroskaaldri og hentar því að nota magn
mengunarefna í honum sem
mælikvarða á mengun einstakra
svæða. Magn PCB-efna í þorsklif-
ur er álíka hér við land og við
strendur Labrador og út af
Þrándheimi í Noregi. Magn efn-
anna í þorski í norðurhluta
Norðursjávar mælist tvö- til sjö-
falt meira en hér við land, en í
suðurhlutanum mælist allt að átt-
falt meira magn af PCB-efnum
heldur en í norðurhlutanum.
Minnstur munur á magni PCB-
efna í Norðursjó og hér við land
er á þeim PCB-efnum sem eru
rokgjörnust, í samræmi við niður-
stöður sem benda til hærra hlut-
falls rokgjarnra lífrænna mengunarefna í líf-
ríki á norðurslóðum.
Mengun í Kræklingi
OgVið Strendur
Kræklingur, sem yfirleitt er safnað í fjöru-
borðinu, er góður mælikvarði á staðbundna
mengun við land. Vegna strjálbýlis og tak-
markaðs iðnaðar kemur ekki á óvart að
magn PCB-efna í kræklingi hér við land
reyndist lágt eða sambærilegt við það sem
mælist í skelfiski sem safnað er fjarri íbúa-
byggð á vesturströnd Bandaríkjanna. Vegna
mikilla staðbundinna áhrifa er breytileiki í
magni mengunarefna í kræklingi gríðarlegur
og nauðsynlegt við samanburð að gera skýr-
an greinarmun á sýnum sem safnað er fjarri
og nærri íbúabyggð.
Mengun í Botnseti
Magn megunarefna í botnseti er mæli-
kvarði á efnainnihald þeirra agna sem sáldr-
ast úr sjónum og setjast fyrir á botni. Á
ósasvæðum sest oft mikið til af gruggi og
hefur setið reynst gagnlegt sem mælikvarði
á mengun, jafnframt því sem það varðveitir
sögu mengunar á viðkomandi stað. í út-
höfunum safnast botnsetið hins vegar afar
hægt fyrir. í botnseti við ísland er PCB-
magn álíka og fjarri ströndum í norðanverð-
um Norðursjó. Mest mælist að jafnaði í botn-
seti á strandsvæðum og við mynni fljóta á
iðnaðarsvæðum. Magn PCB-efna í botnseti
í Norðaustur-Atlantshafi og innhöfum þess
er að jafnaði 2-20 sinnum hærra en hér við
land.
Mikilvægt Fyrir
Sjávarútvegsþjóð
Meginmagn PCB-efna sem farið hefur út
í náttúruna hefur borist í sjó og botnset og
umtalsverður hluti PCB-efna í fæðu manna
er rakinn til neyslu sjávarfangs. Mengun af
völdum efnanna er því sérstakt áhyggjuefni
fyrir þjóðir sem byggja lífsafkomu sína á
sjávarafurðum. Magn PCB-efna í þorski,
sandkola, kræklingi og síld hér við land er,
að minnsta kosti enn, langt undir alþjóðlegum
mörkum um leyfilegt hámarksmagn þessara
efna í matvælum. En afar brýnt er að fylgj-
ast með magni PCB-efna í lífríkinu við ísland
ogjafnframt að leggja áherslu á að rannsaka
fleiri þrávirk lífræn megnunarefni sem flytj-
ast auðveldlega langar vegalengdir með loft-
straumum.
Höfundur er dr. í efnafræði og starfar við umhverf-
isrannsóknir á Rannsóknastofnun fiskiðnaðarins.
—--