Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.1996, Blaðsíða 7

sést að eiginkonur eru ekki taldar með nafni
ellegar fylgdarkonur brúðarinnar nema dóttir
hennar.
Þá kemur ný upptalning, þegar frændgarði
Gunnars og venslamönnum og frændgarði
Hallgerðar sleppir. Sú upptalning byijar svo.
„Þar var ok Þórhalla, dóttir Asgríms Elliða-
Grímssonar, ok dætur Njáls tvær Þorgerðr
ok Helga.“ Og hafa fræðimenn alltaf talið,
að þessi Þorgerðr væri Þorgerðr kona Ketils
í Mörk. Enda þótt tekið sé fram, tvær dætur
Njáls á Bergþórshváli, og allir sem lesið hafa
frá byijun söguna, vita að Þórhalla var gift
Helga Njálssyni og að þau hjón bjuggu að
Bergþórshváli eins og öll börn og tengdaböm
Njáls, nema Þorgerður kona Ketils í Mörk
og maður hennar. En það er, eins og lesarar
Njálu staðnæmist ekki við Þorgerðar nafnið
í veislunni, fyrr en nefndar eru saman til
veislunnar tvær dætur Njáls, Þorgerður og
Helga og þá í upptalningu með Þórhöllu Ás-
grímsdóttur, sem sýnir að þessar þijár konur
eru allar frá sama bæ Bergþórshváli. Aug-
ljóst er það líka að báðar systumar eru ógefn-
ar Þorgerður og Helga, því að þær eru nefnd-
ar með mágkonu sinni, en ekki með eigin-
mönnum.
í ritgerð minni Leyndar ástir í Njálu,
taldi ég óvíst, hvor Þorgerðanna væri þama
nefnd, þá hafði ég gleymt, þegar kom að
Þorgerði og Helgu, að Þorgerður í Mörk var
áður upptalin með manni sínum. Hinsvegar
hafði ég slegið því föstu að tvær dætur Njáls
hefðu heitið Þorgerður, vegna þess að ég gat
aldrei, eftir að ég á ungum aldri fór að hugsa
um Njáls brennu trúað því, að Ketill hefði
haft konu sína þar á Bergþórshváli, þegar
hann með Flosa var fyrirliði að hundrað
manna her, sem ákveðinn dag, átti að ráðast
á bæinn. Eg þarf ekki öðrum að lá þá yfir-
sjón að gleyma því að Þorgerður var með
Katli manni sínum talin næst á eftir Þráni
og Þórhildi. En seint á ári 1993, las ég eitt
kveld yfir brúðkaupið að Hlíðarenda 34. kap.
og sá þá, hvar tvenn hjón eru þar nefnd fyrst
allra gesta og Bergþóra. Þá taldi ég víst að
höfundur Njálu hafí talið svo mikinn íjölda
gesta upp á milli Þorgerðanna tveggja Njáls
dætra til þess að ókunnur lesari mgli Þorgerð-
unum ekki saman. En öllum lesurum virðist
hafa orðið á það sama og mér, að gleyma
því að Þorgerður Njálsdóttir í Mörk er talin
áður upp með Katli manni sínum, næst á
eftir Þráni og Þórhildi. Ekki kemur til mála
að Þorgerður í Mörk sé talin tvisar upp, sem
veislugestur. Öll er upptalning gestanna hröð,
margir taldir á eftir Þórhöllu og systrunum.
Og vandlega sagt hvar hver sat. Sæti fóru
eftir mannvirðingum. Þau minnilegu atvik
urðu í veislunni, sem að sjálfsögðu hafa ofboð-
ið Bergþóru húsfreyju og ógiftum dætrum
hennar. Svo greinir sagan frá. „Brúðr sat á
miðjum palli, en til annarrar handar henni
Þorgerðr dóttir hennar. Á aðra hönd sat Þór-
halla dóttir Ásgríms Elliða Grímssonar. Þór-
hildur og Bergþóra báru mat á borð“. „Þráinn
Sigfússon, var starsýnn á Þorgerði Glúms-
dóttur. Þetta sér kona hans Þórhildr. Hún
reiðist ok kveðr til hans kviðling".
„Era gapriplar góðir
gægr er þér í augum.“
segir hon. „Þráinn steig þegar fram yfir
borðit ok nemndi sér vátta ok sagði skilit vit
Þórhildi. Ok svá var hann kappsamr of þetta,
at hann vildi eigi vera, at veislunni nema hon
væri í braut rekin, ok þat varð.“ „Sátu menn
síðan at veislu, drukku ok váru kátir." Þráinn
bað Þorgerðar Glúmsdóttur ok lét þegar gifta
sér hana. Fastnaði Hallgerður dóttur sína.“
„Þá var skipt konum í annat sinn, sat þá
Þórhalla Ásgrímsdóttir meðal brúða,“ senni-
lega sem vígsluvottur. Hallgerður valdi Þór-
höllu mesta heiðurssætið í brúðkaupsveisl-
unni, sem nú varð tveggja brúðhjóna veisla.
Þórhalla og Hallgerður voru skyldar í ættir
fram, í ætt Auðar djúpúðgu.
Þarna gátu mæðgumar á Bergþórshváli
séð er Þráinn var svo altekinn af fegurð Þor-
gerðar Glúmsdóttur, hvernig Hallgerður hafði
heillað Gunnar við fyrstu sýn á Þingvöllum.
Og hefur sennilega fleirrum en Bergþóru
þótt framferði Þráins æði skefjalaust. Nærri
má geta, að vonbrigðin yfir að missa Gunnar
hafa margfaldað heift þeirra mæðgna og af-
brýðssemi, að verða sjónar og heymarvottar
að þeirri hrifningu, sem þær mæðgur úr
Dölum vestur vöktu hjá þeim frændum. Aug-
ljóslega hefur Hallgerður ætlað þar til vináttu
í ókunnu héraði, sem Þórhalla frændkona
hennar var. Einnig var Helgi Njálsson mestur
vinur Gunnars af bræðrunum.
Þorgerður Njálsdóttir, sú sem ekki giftist
og var áfram að Bergþórshváli, er síðan ekki
nefnd á nafn í allri Njálu fyrr en hún gengur
út úr brennunni með Helgu systur sinni. í
öllum útgáfum, af Njálu, sem enn em komn-
ar, gengur Þorgerður þessi úr brennunni und-
ir nafni Þorgerðar systur sinnar í Mörk, en
ekki nefnt nafn Þorgerðar heimasætu að
Bergþórshváli í nafnaregistri Njálu. Og þau
afleitu mistök urðu í nafnaregistri við ritgerð
mína, að þar stendur eitt nafn Þorgerðar í
Mörk. Ég samdi því miður ekki nafnaregi-
strið og komst ekki til Reykjavíkur, til þess
að lesa síðustu próförk. Og það fyrsta sem
ég sá, þegar ég fór yfir nafnaregistrið voru
>essi mistök, og þá of seint úr að bæta.
delga aftur á móti er næst nefnd í sögunni
jegar Kári Sölmundarson hiður hennar eftir
vetursetu að Bergþórshváli með bræðrum
hennar og Njáli. Ekki er brúðkaupsveisla
Helgu og Kára notuð til þess að lýsa systrun-
um Þorgerði og Helgu, þótt þeim hafi aldrei
áður verið lýst. En fyrr í sögu glæsileg lýsing
af Kára. Nú hafði Helga fengið þann mann
sem að öllu var jafnoki Gunnars Hámundar-
sonar að glæsimennsku, svo hefur Kára lýst
verið og það sama að vopnfimi og öllum
íþróttum. Geta má því nærri, hvort Njáll hefði
vísað Gunnari frá, ef hann hefði beðið Þor-
gerðar eða Helgu, þegar hann kom heim úr
hinni frægu siglingu og herförum, með fullar
hendur fjár. Og hafði Njáll séð um heimili
þeirra bræðra á meðan þeir voru í burtu.
Þegar þar er komið sögu, að Helga er
gefín Kára, þá var Gunnar allur. En þá eru
synir Gunnars líka uppkomnir, geta þó hafa
verið innan við tvítugt. En af þessu má sjá,
að Þorgerður og Helga eru kornungar stúlk-
ur, þegar Gunnar festi sér Hallgerði. Kann
Helga að hafa verið aðeins nokkru eldri held-
ur en Þorgerður Glúmsdóttir.
Einkennilegt hefur mér þótt það, þegar
fræðimenn og skáld hafa rýnt í Njálu, að
enginn þeirra skyldi koma auga á dætur Njáls,
tvær ógefnar ungar stúlkur í sambandi við
heift Bergþóru í garð Hallgerðar. Þeir hafa
heldur aldrei sett það í samband við von-
brigði Njáls vegna mægða við Gunnar, er
Njáll tók þungt á, er Gunnar vinur hans sagði
honum, að hann hefði fest sér konu. Ég hygg
að þau hjón á Bergþórshváli, hefðu engan
mann fremur kosið fyrir tengdason, heldur
en Gunnar á Hlíðarenda. Varla telst það ótrú-
legt, að dætur Njáls, hafí hvor fyrir sig verið
hrifnar af Gunnari, ekki síður en Hallgerður,
viljað eiga vaskasta mann á Islandi. Ég hef
áður giskað á, að ef til vill hafí Þorgerður á
Bergþórshváli aldrei giftst, af því að hún
hafi engan mann viljað eiga annan en Gunn-
ar Hámundarson og kunni hún að hafa lagt
á ráðin með móður sinni, hvernig sjá mætti
til þess, að þær mæðgur þyrftu ekki framar
„að sækja boð til Hallgerðar að Hliðarenda".
„Næst átti Gunnarr at þyggja vetrgrið at
Njáli.“ Nokkru eftir brúðkaupið að Hlíðar-
enda, kom því til þeirra Gunnars og Hallgerð-
ar boð frá Bergþóru. Þá hélt hún þeim hjón-
um vinslitaveisluna. Eftirtektarvert er það,
að þá lét hún ein hjón, sem bjuggu að Berg-
þórshváli, koma síðust til veislunnar, þegar
gestum hafði verið raðað í sætin. Þessi hjón
voru Helgi sonur hennar og Þórhalla kona
hans Ásgrímsdóttir, sú sem sat meðal brúða
í giftingarveislunni að Hlíðarenda, í mesta
heiðurssæti allra gesta. Leiddi Bergþóra hana
fram fyrir Hallerði og mælti: „Þú skalt þoka
fyrir konu þessi.“ Hún svarar: „Hvergi mun
ek þoka, því at engi hornkerling vil ek vera.“
„Ek skal hér ráða,“ sagði Bergþóra. „Síðan
settist Þórhalla niðr.“ Augljóst er af þessu,.
að Bergþóra byijar þarna á því, að slíta í
sundur vináttu Þórhöllu og Hallgerðar.
Tengdadóttur á Bergþórshváli skyldi ekki líð-
ast að launa Hallgerði virðingarsætið í brúð-
kaupinu. Og höfðingjadóttirin úr Tungu virð-
ist beygja sig fyrir orðunum. „Ek skal hér
ráða.“ Hvernig getur mönnum blandast hugur
um það, að nokkra orsök þurfi Bergþóra að
hafa til svo ferlegrar framkomu við konu vin-
ar síns.
Víst hafa hjónin vitað hug dóttur sinnar
eða dætra. Dalamönnum þótti heiður að
mægðum við Gunnar og var þar þó ekki vin-
átta fyrir. Bergþóru kann að hafa þótt nokk-
ur smækkun fyrir dætur sínar og sig í ráðstöf-
un Gunnars. Sagan getur þess ekki, hvort '
Þórhalla tók sæti Hailgerðar. Bergþóra sleit
gjörsamlega öllum kynnum og vinskap við
Hallgerði og allri umgengni við hana, þegar
í stað eftir brúðkaupsveisluna að Hlíðarenda,
er þau Hlíðarendahjón komu að Bergþórs-
hváli til hins árlega fagnaðar, sem Bergþórs-
hváls og Hlíðarenda fólk hélt hvert öðru til
skiptis.
Áugljóst var að þetta boð skyldi síðast
verða þeirra bæja á milli. Bergþóra sá ekki
ástæðu til að launa þann heiður, er Gunnar
og Hallgerður höðfu sýnt þeim í sinni brúð-
kaupsveislu nokkru fyrr.
Ég tel að það liggi ljóst fyrir í gestaupptaln-
ingu höfundar Njálu (kap. 34) í brúðkaupinu
að Hlíðarenda að tvær dætur Njáls hafi heit-
ið sama nafni, Þorgerður.
Tvær ógiftu dæturnar, sem nefndar eru í
veislunni með Þórhöllu Ásgrímsdóttur, Þor-
gerður og Helga, þær álít ég að gangi saman
út úr brennandi bæ að Bergþórshváli ásamt
Þórhöllu Ásgrímsdóttur og öðru því fólki sem
leyfð var útganga.
En aftur á móti, þá hafi Þorgerður kona
Ketils í Mörk verið heima hjá sér, er þeir
hörmulegu atburðir urðu, sem lýst er í kap.
129 í Brennu-Njálssögu, enda Ketill i Mörk
tilneyddur að vera fyrirliði þess 100 manna
hers er sótti að Bergþórshváli.
Höfundur er prestsekkja og býr á Selfossi.
HALLDÓR
KRISTJÁNSSON
Til hjúkr-
unarstétta
Með þakklæti húsið þetta ég kveð
því þar fannst mér gott að vera,
og hér hef ég fundið, heyrt og séð
hve heiminn má ljúfan gera.
Og sterkari rök en reynsla mín
þar réttlæta og styðja svarið
því hér hafa blindir hlotið sýn
og heim til sín sjáandi farið.
Og kært er mér orðið það kvennalið
er komumenn hússins annast,
þó sumir lítils virði erum við,
það við ég neyðist að kannast.
En gott er að eiga sér griðastað
og gisting á friðarstóli
og mega höfðinu halla að
svo hlýju og öruggu skjóli.
Við heyrum svo marga hroða-frétt
úr heiminum allt í kringum
um hiyðjur, ofbeldi, hnefarétt,
af hverskonar svívirðingum,
þá verður huggun að vita hve þið
á 'vaktinni standið nú.
Ég held ykkur lánist að halda við
á heiminum okkar trú.
Að vita af ykkur er okkur hollt,
þá alúð og hlýleika finna,
og verði það alltaf íslenskt stolt
að aumingjum vel að hlynna.
Og bestu einkunn ég ykkur gef
þó orðin fleiri ei noti.
En enda með þökkum mitt ástarbréf
til ykkar í Landakoti.
Höfundurinn er kenndur við
Kirkjuból í Önundarfiröi.
RICHARD PIETRASS
Kynslóða
Tileinkað Velimir Klebnikov
Gauti Kristmannsson þýddi.
Ungútuð. Flippalupp.
Útunguð. Uppalupp.
Guðómlegt. Uppgerlingur.
Legmóðlegt. Lingerðingur.
Móðlegsköpun. Yngisspilin.
Sköpleghröpun. Spilaskiiin.
Hröpunarklipp. Skilahinma.
Klippunarflipp; Himnannavímna.
Höfundurinn er þýzkt skáld.
GUÐJÓN
SVEINSSON
Sálu-
messa
Hrafnsvört nóttin er horfm á braut
hvítgullið sólskin um fer,
máir brott kulda er kvaddi sér hljóðs
kvöld eitt í hjarta þér.
Langt inn’í vitundþér leynist eitt bros
sem ljómar á grundum og ver.
Ó, þetta sólskin! svo blíðlegt og bjart
býður þér unaðar dag.
Þrestirnir, unnirnar, bátar og ból
blístra sitt óskalag.
Vonleysið bliknar þó bleik sé enn jörð
brumknappar efla sinn hag.
Þrátt fyrir verðfall, þrætur og kíf
er þróttur í sólskinsins blæ.
Frelsi og lífsorka flæðir um mig
af fögnuði anda vart næ.
Börnin í götunni brosa til mín,
bjarteýg, kalla hvellt - hæ!
Veist’ekki þjóð mín, að þetta er þitt
land
þetta er líf þitt og ást.
Meðan að sólskinið flæðir um fold
fjölmargir deyja og þjást.
Við annesin sorfnu og angan í skóg
er aflið sem trauðla mun mást.
Komd’út í vorið minn kærasti vin
kastaðu mammon á dyr.
Hlustirðu vorbandsins hljómkviðu á
hefurðu í skautunum byr.
Beint inn í sólrisið, sunnevan mín,
nú syngur lífíð sem fyrr.
Höfundur býr á Breiðdalsvík.
KATRÍN JÓNSDÓTTIR
Martröð
Að vakna eftir draumlausa nótt
inní kaldan morgun
með títuprjóna í hjartanu
Biturleiki mánudagsins
nístir inn að beini
Regnið: Kalt og nöturlegt.
Óvissa
Að vænta einhvers
sem kemur ekki.
Að eiga eitthvað
sem ekkert er
Að óska einhvers
sem rætist ekki
Að eiga draum
-blekkingu!
Höfundur er ung Reykjavíkurstúlka.
MjEEKMSII] |m|[SE®|I)!M] E®
Taka upp þykkjuna
fyrir einhvern
Eftir JÓN G. FRIÐ JÓNSSON
Orðatiltækið taka upp þykkjuna fyrír ein-
hvern merkir oftast að móðgast fyrir hönd
einhvers’ en getur einnig merkt að taka
einhvem’ eins og sjá má í orðabók Blön-
dals. Af því eru kunn nokkur afbrigði, t.d.
taka upp þykkjuna með einhverjum (1841)
og taka upp þykkjuna vegna einhvers
(1841). Ekki er orðatiltækið ýkja gamalt í
íslensku. Elsta dæmi sem ég þekki er frá
lokum 17. aldar en í bréfi (1691) til Árna
Magnússonar skrifar Þormóður Torfason:
þá þykkju sem þér takið upp fyrirAra fróða.
En hvernig er orðatiltækið hugsað?
í fomu máli merkir þykkja oftast til ’álit,
skoðun; afstaða’ enda skylt þykja og þótti
en getur einnig vísað til ’misþokka;
móðgunar, gremju’, sbr. sögnina þykkjast
(við) og dæmin leggja mikla þykkju á mál
og leggja þykkju á einhvern, sem kunn eru
úr fornu máli. Ætla má að það sé síðari
merkingin sem liggur til grundvallar í orða-
tiltækinu taka upp þykkjuna fyrir einhvern.
Ekki virðist ljóst hvers vegna sögnin taka
upp er notuð í orðatiltækinu en benda má
á að í fornu máli vísar sambandið taka eitt-
hvað upp til afstöðu eða uppátækis. Þannig
sagði Gunnar um Hallgerði: hún tekur það
margt upp er fjarri er mínum vilja, sbr. enn
fremur taka e—ð upp hjá sjálfum sér og
annað dæmi úr Njáls sögu: Þess vil eg nú
biðja þig ... að þú gefir ró reiði og takir
það upp að minnst vandræði standi af. —
Ef þetta er rétt er bein merking orðatiltæk-
isins ’vera móðgaður fyrir hönd einhvers’.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 27. JANÚAR 1996 7