Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1996, Blaðsíða 8

INNVIÐIR 18. aldar kirkju í Reykjavík. Stílfærð hugmynd. Karl Aspelund teiknaði,
jjlfll: II Éfii-
mtíkí ■ tíít 'tím
■ ¥«v JU-fe tjU.

| |i|l!j§ R vM
DÓMKIRKJAN sé
DOMKIRKJAN I RE
EFTIR GÍSLA SIGURÐSON
Dómkirkjan var arftaki hinnar fornu Víkurkirkju og
vígð á þ >eim stað þar sem hún stendur nú árið
1796. En það var aðeins byrjunin. Veðurfarið og
ótraustir byggingarhættir sáu til þess að hvað
eftir annað var þessi höfuðkirkja þjóðarinnar að *
nióuriotum komin. A gfmælinu kemur út saga Dóm-
kirkjunnar í tveimur bindum sem sr. Þórir Stephen-
sen hefur ritaó. Hér er gluggaó í fyrra bindió sem
er um byggingarsögu kirkjunnar.
ÓMKIRKJAN í Reykjavík
hefur verið á sínum stað í
tvær aldir. Hún hefur verið
það hús sem löngum gnæfði
yfír lágreista byggðina eins
og sjá má á fjölmörgum
teikningum frá síðustu öld.
En hún hefur tekið veruleg-
um breytingum, einkum á fyrri 100 árunum
og kemur til af því að menn höfðu þá hvorki
verkþekkingu né byggingarefni til þess að
byggja hús sem staðizt gæti íslenzka veðráttu
til langframa. Saga Dómkirkjunnar er um leið
saga þjóðar í nauðum. Hún er saga þjóðar sem
átti enga iðnaðarmenn og enga verkkunnáttu
til að byggja annað en frumstæð hús eða torf-
kofa. Við Dómkirkjusmíðina og á öllum við-
gerðarstigum hennar fengu okkar menn verð-
mæta, verklega kennslu, en Danir voru í þessu
efni óralangt á undan hinum vanþróaða útnára
í ríki sínu. Þeir gátu byggt traust og endingar-
góð hús heima í Danmörku, en réðu ekki við
það vandasama verkefni að byggja kirkju í
Reykjavík sem staðið gæti meira en mannsald-
ur. Að liðnum 30 árum var yfírleitt svo komið
að kirkjan mátti kallast ónýt.
Dómkirkjusaga sr. Þóris Stephensen
Á þessum tímamótum kemur úr saga Dóm-
kirkjunnar eftir sr. Þóri Stephensen, staðar-
haldara í Viðey og fyrrverandi Dómkirkju-
prest. Hún er viðamikið verk í tveimur bindum.
Fjallar fyrra bindið um Víkurkirkjur, aðdrag-
andann, og síðan sjálfa kirkjubygginguna. En
þeirri sögu lýkur ekki þar með. Hún nær langt
fram á þessa öld og bregður eiginlega átakan-
legu ljósi á endingarleysi alls sem gert var.
Þetta er heimilda- og sagnfræðirit, sem segir
í rauninni miklu víðtækari sögu en af byggingu
og endurbyggingum kirkjunnar. Þar er gengið
langt í að tína til smáatriði og má vera að slík
nákvæmni þreyti einhveija lesendur. En um
leið er þetta viðamikil heimild, ekki aðeins um
kirkjusmíðina og kirkjugripina, heldur um lífíð
í höfuðstaðnum og aldarandann þar. Síðara
bindið er sagan af safnaðarstarfínu, þar á
meðal tónlistarþættinum, og verður fjallað um
það á öðrum stað í Morgunblaðinu.
Vikurkirkjan
í bókinni er rakin saga Víkurkirkju; það var
sú kirkja sem búin var að standa lengi í Kvo-
sinni en ekki á sama stað og Dómkirkjan var
byggð. Sú kirkja hafði verið byggð úr torfi og
gijóti að þeirrar tíðar hætti og hún stóð í túni
landnámsmannsins. Kirkja hefur verið reist í
Reykjavík skömmu eftir kristnitöku, en hvar?
Eftir fomum íslenzkum kirkjulögum stóð kirkj-
an nánast alltaf í miðjum kirkjugarði, segir
bókarhöfundurinn. Engin fom kuml hafa þó
fundizt í heimalandi Reykjavíkur og engin
merki eru um kristinn grafreit sem eldri er
en kirkjugarðurinn gamli við Aðalstræti, hinn
forni Víkurgarður.
Á elzta uppdrættinum af Seltjarnamesi og
eyjunum frá árinu 1715 er Víkurkirkja sýnd í
kirkjugarði gegnt Víkurbænum. Af máldögum
frá því á 17. öld má ráða að kirkjan sé á þess-
um stað. Líklegast er, segir sr. Þórir, að afkom-
endur Ingólfs hafí reist kirkju þar sem nú er
Víkurgarður og að kirkjur hafí staðið þar til
ársins 1796, að gamla múrkirkjan var vígð.
Elztu heimildir um Víkurkirkju eru í skrá
Páls Jónssonar biskups frá aldamótunum 1200
um þær kirkjur í Skálholtsbiskupsdæmi þar
sem vantaði presta. Nokkrir máldagar hafa
varðveizt; sá elzti frá 1379 og sá yngsti frá
1505. Eftir siðbreytingu er til einn máldagi
og að auki vísitasíubækur prófasta. Frá alda-
mótunum 1500 eru til nokkuð samfelldar heim-
ildir um Víkurkirkju, sem hvorki var stór né
ríkulega búin. Kirkjan virðist hafa verið helguð
Jóhannesi guðspjallamanni, en kölluð Jóns-
kirkja engu að síður. Hún átti land allt að
Seli, hvar sem það hefur nú verið, selalátur í
Örfírisey, sælding í Akurey, reka á Kirkusandi
og fjórðung reka á móti Nesi, Engey og Laug-
arnesi. Víkurholt átti hún með skóg og sel-
stöðu; einnig 12 kýr og ýmsa kirkjugripi.
Af bréfabók Gísla Oddsonar frá um 1634
má ráða að þá hafí verið torfkirkja í Vík, sjö
stafgólf og þar af tvö í kór, en að kórinn hafí
verið minni og mjórri. Sú gerð var kölluð róm-
önsk og þannig eru hinar elztu kirkjur á Norð-
urlöndum. Um 1720 var kirkjan stækkuð í níu
stafgólf, en með stafgólfí er átt við bilin milli
stoðanna sem héldu uppi bitum og sperrum.
Sr. Þórir telur að þá hafí kirkjan verið byggð
upp af þremur ferningum; tveir mynduðu
kirkjuskipið, en sá þriðji var minni og myndaði
kórinn. Ólíklegt er að það sé tilviljun, heldur
hafí ákveðin hugmyndafræði og dulhyggja
verið að baki.
Siðabreytingin sem gekk í garð 1540 hafði
í för með sér að dýrlingamyndir og aðrir „páp-
ískir“ hlutir hurfu, þar á meðal dýrlingalík-
neski Maríu og Jóhannesar. Þau tímamót urðu
snemma á 18. öldinni, að Brandur Bjarnhéðins-
son lögréttumaður og lögsagnari, sem bjó 5
Vík 1708-1730, endurbyggði og stækicaði
kirkjuna og notaði til þess 60 greniborð, sem
danskur maður gaf. Brandur gaf kirkjunni
fyrstu altaristöfluna, sem síðar var flutt í
Múrkirkjuna við Austurvöll og notuð þar til
1818.
í tíð Skúla Magnússonar komst kirkjan í
eignarhald og umsjá Innréttinganna og kemur
fram í prófastsvísitasíu 1762 að „fyrir foranst-
altning veleðla herra landfógetans Skúla Magn-
ússonar hafi verið byggður einn nýr kór, allur
af timbri.“ Árið 1769 var svo komið að Finnur
biskup Jónsson fann mjög að ástandi kirkjunn-
ar. Hún var þá endurbyggð um haustið úr
timbri og stóð þá í fyrsta sinn í margar aldir
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. OKTÓBER 1996