Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.1997, Page 4

SLÓ AF lagi sérhvern sjó/ sat við stýri, kvað og hló. Þessi mynd um síðustu siglingu Stjána
bláa er eftir Helga S. Jónsson í Keflavík.
ÞEGAR VÍNIÐ
VERMDI SÁI EFTIR SÆVAR TJÖRVASON L fasta
Með sambúðinni með Guðrúnu í Holti fékk Stjáni
búsetu, hætti sjómennsku á þilskipum og qerðist einyrki.
Með þessu snarbreyttist hans félagslega netverk sem
kallaði á miklar kvaðir byggðar á samskiptaregl um.
Á þessum árum bjó Guðrún í Holti með tveimur
dætrum sínum. Á 6 árum eignaðist hún síðan 4 fyrir-
ferðarmikil börn með Stjána.
IFYRSTA þætti þessarar samantektar
um Stjána bláa var hans síðustu sigl-
ingu lýst og því ljóð- og iagverki sem
þessi sigling varða kveikjan að. Annar
þátturinn fjallaði um æviferil og lífs-
hlaup hans. í þriðja þættinum var reynt
að lýsa þeim persónuleika sem varð inn-
blástur að kvæðinu. í þessum lokaþætti
er þessari lýsingu haldið áfram um leið og
reynt verður að greina og skýra tilurð bæði
persónuleikans og kvæðisins.
Fjölskyldumaðurinn
Orðstír Stjána myndaðist fyrst og fremst á
tímabilinu 1890 - 1910 og byggðist á leik I
hlutverkum samskiptamannsins og sjómanns-
ins. Hann var m.ö.o.alræmdur fyrir drykkju-
skap og slagsmál og annálaður fyrir sjó-
mennsku sína. Upp úr 1910 hófst nýtt skeið í
lífi hans. Hann settist að í Keflavík og byrjaði
að búa með Guðrúnu Jónsdóttur, sem var
ekkja með 4 dætur á framfæri. 1911, þegar
Stjáni flutti inn, eru þær að verða 14,12 (tví-
burar) og 8 ára. Eftir drukknun föður þeirra
ólst önnur tvíburasystirinn að mestu leyti upp
hjá móðurforeldrum sínum. Elsta systirinn
réði sig í vist til Vestmannaeyja. Þá var eftir
annar tvíburinn, sem dó 2. september 1911
sennilega úr berkium, og yngsta dóttirin. Því
hefur verið haldið fram að Guðrún hafí flæmt
dætur sínar út, þegar hún tók Stjána til sín.
Þetta er sennilega eitthvað orðum aukið.
Stúlkur hófu oftast vist eftir fermingu. Þetta
getur þó hafa átt við yngstu dótturina. Hún
fór til systur sinnar í Vestmannaeyjum 1914,
þá rúmlega 10 ára. Hvað sem þessu líður
varpar þetta kannski nýju ljósi á makaleit
Guðrúnar. Þrjár dætur hennar voru eftir
mælikvarða þeirra tíma að komast á vinnuald-
ur. Hún var aðeins 34 - 35 ára, eiginlega á
besta aldri, og gat ef til vill ekki hugsað sér að
vera ekkja allt sitt líf. En varla hefur hún
hrósað happi yfír makavali sínu.
Með sambúðinni með Guðrúnu í Holti fékk
Stjáni fasta búsetu, hætti sjómennsku á þil-
skipum og gerðist einyrki. Með þessu snar-
breyttist hans félagslega netverk sem kallaði
á miklar kvaðir byggðar á samskiptareglum.
A þessum árum bjó Guðrún í Holti með
tveimur dætrum sínum. A 6 árum eignaðist
hún síðan 4 fyrirferðarmikil börn með Stjána.
Það reyndi því mikið á getuna að draga björg
í bú. Stjáni varð því að gefa upp fyrra líferni
ef endar áttu að ná saman. Við fjölgunina
urðu fjölskyldusamskiptin flóknari og reyndi
því enn meira á samskiptaeiginleika eins og
gagnkvæmni og tillitssemi. Samskiptin urðu
einnig enn örari því að húsnæðið stækkaði
ekki. Búsetuhluti Holts var varla meira en 16-
20 fermetrar. I honum voru lítil kolaeldavél,
smáborðkrókur, einn eldhússkápur, 2-3
geymslukistur og 2 rúm. Hér hafði hann ekk-
ert afdrep fyrir sjálfan sig.
Þéssum nýju og síbreytilegu aðstæðum
varð að mæta á einhvem hátt. Stjáni var hins
vegar ekki undirbúinn fyrir þessi miklu um-
skipti sem fylgdi stofnun fjölskyldu. Hann var
um 38 ára og í rúm 20 ár hafði hann eiginlega
aldrei þurft að hugsa um neinn annan en sjálf-
an sig.Hann hafði t.d. aldrei lært regluna að
deila afrakstri vinnu sinnar með öðrum.
Skipulag vinnunnar (handfæri) um borð í bát-
um og þilskipum stuðlaði heldur ekki að sam-
vinnu byggða á reglum um verkskiptingu.
Þetta tímaskeið hafði því ekki þroskað sam-
skiptahæfni Stjána. I uppeldi og félagsmótun
hans hafði hann hvorki tekið út félagslegan né
tilfínningalegan þroska. Ekki voru félagar
hans til að bæta úr skák sem voru helstu bó-
hemar þess tíma eins og Sæmundur sífulli,
Símon Dalaskáld og Ásta málari (ein dætra
hans var skírð í höfuðið á henni):
Einu sinni voru þeir saman á einum báti,
færeyskum báti, þessir fuglar: Sæmundur
Snorrason, kallaður sífulli, Oddur vitlausi,
Oddur á Skaganum, Stefán úr Hraunum, kall-
aður Hrauna-Stebbi, og síðastur en ekki síst-
ur, Stjáni blái. (Tilvitnun i viðtal við Guðmund
Magnússon; í Fólk án fata (bls. 21) eftir Hilm-
ar Jónsson. Sjá einnig Smára Geirsson: Norð-
fjörður: saga útgerðar og fískvinnslu; 1983;
bls. 28.)
I sambúðinni með Guðrúnu urðu litlar sem
engar breytingar á fyrri hegðun hans. Hvar-
vetna fór hann sínu fram og enginn virðist
hafa getað talað hann til. Hann réð meira að
segja nafngift barna sinna (Helgu, Astu og
Tjörva) að því fyrsta undanskildu (Karólína
sem hét í höfuðið á látinni hálfsystur sinni).
Minningar bama hans um hann voru ekki að-
eins fátæklegar vegna aldurs þeirra við fráfall
hans heldur einnig vegna tengslaleysis. Er
engu líkara en að hann hafi verið einn og yfír-
gefínn í þessari fjölskyldu. Þessi mikla ein-
angrun náði ekki aðeins til aðstandenda held-
ur einnig til byggðarlagsins. Þar varð hann
óalandi og óferjandi eða „persona non grata“.
Hér komu upp sömu einkennin og þegar hann
ólst upp á Alftanesinu. Hann meðtók ekki
gildi og viðmið samfélagsins og komst þess
vegna í andstöðu og árekstur við þau. Hann
var því utangarðsmaður í þess orðs fyllstu
merkingu.
Þetta 10 ára tímabil var skelfilegt fyrir alla
í umhverfí hans því að hann réð ekki við þetta
nýja hlutverk. Hann gat hvorki axlað ábyrgð
makans né föðurins. Hann var ekld aðeins
slæin fyrirvinna heldur flúði hann stöðugt í
félagsskap fyrri óreglufélaga. Fyrra bóhemlíf
hélt áfram með drykkjuskap, ábyrgðar- og af-
skiptaleysi og þrúgandi andrúmslofti þess
sem engum sönsum tekur. Þessu fylgdi nær
óbærileg spenna og þögn, ekki aðeins fyrir
hann heldur alla aðra í fjölskyldunni. Flótta-
leiðin til Bakkusar lengdist því ekki - heldur
styttist hún með tilkomu fjölskyldulífsins.
Fjölskyldan beið hér lægri hlut og bar þess
aldrei bætur. Börn hans áttu öll við mikil
áfengis- og samskiptavandamál að stríða.
Segja má að útilokað hafí verið að hjóna-
bandsdætur Guðrúnar deildu sama þaki með
þessum manni og hafi í þeim skilningi verið
flæmdar í burtu. Þegar Guðrún var loks að
komast yfir armæðuna heimsækir hana hálfu
meiri fátækt en áður. Skortur á mat, fötum og
öðrum nauðsynjum varð nú stöðugur föru-
nautur hennar næstu 10 -15 árin.
Um leið má leiða líkur að því að Stjáni hafí
þjáðst af samfelldu og nagandi samviskubiti
þessi ár og þá vegna þess að hann stóð ekki í
stykkinu sem maki, faðir og fyrirvinna. Þegar
hann drukknar siglir hann til baka frá Hafn-
arfírði í aftakaveðri sennilega til að uppfylla
loforð um að koma heim í tíma.
Félagsmótun Stjána bláa
og persánuleíkl
Uppeldi og mótun Stjána var kynslóð eftir
kynslóð skilyrt af félagsarfí ómagans. Líkt og
allir aðrir fæðist ómaginn ekki aðeins inn í
ákveðna samfélagsgerð og samhengi félags-
legra tengsla heldur einnig í viss ferli þeirra.
Þau og meðfædd skapgerð skýra að mestu
leyti í hvaða farveg persónuleiki Stjána þró-
aðist. I þessu tilfelli voru það tengsl hans við
móður, meintan fóður, fósturforeldra og aðra,
bæði fullorðna og börn í mótunarumhverfi
hans. Eins og fram hefur komið eru afar litlar
heimildir um þessi tengsl og því nánast
ómögulegt að byggja á þeim við að skýra
þroskaferil Stjána. Hins vegar sýnir lýsingin
og greiningin hér að ofan ákveðinn persónu-
leika. Ef gengið er út frá því að einstaklingur-
inn fæðist a.m.l. sem óskrifað blað (tabula
rasa) er hægt að endurgera þau samfélags-
legu og félagslegu skilyrði sem steyptu Stjána
í þessi mót.
Móðir Stjána (einnig fósturbarn) starfaði
sem vinnukona. Þegar hún lést 28. ágúst 1906
var hún skráð sem ráðskona að Suðurklöpp í
Reykjavík. Milli hennar og Stjána voru náin
tengsl. Hefur henni eflaust verið annt um hag
sonar síns og reynt að tryggja hag hans eftir
föngum. Sem fátæk vinnukona með búsetu
fjarri heimili Stjána lágu áhrif hennar á upp-
eldi hans, einkum í því að vera viðmið fyrir
umhyggju, líkn, mildi og réttlæti. Einnig má
vera að hið óljósa faðerni Stjána hafi gefið
henni einhver áhrif gagnvart meintum föður
Stjána.
Stjáni elst upp sem niðursetningur og án
föðurs og föðurímyndar. Sveinn Pálsson
(einnig fósturbarn) skráður faðir Stjána
drukknar þegar Stjáni er rúmlega tveggja
ára. Fóstri hans kemur hér ekkert við sögu,
hins vegar hefur presturinn (meintur faðir
samkvæmt munnmælum) all nokkur áhrif á
lífshlaup hans eins og áður hefur komið fram.
Hið óljósa faðemi hans virðist því hafa skipt
sköpum fyrir persónuleikamyndun Stjána.
Með því fékk hann ekki áunna stöðu heldur
áskipaða stöðu ómagans.
Þegar orðin sveitarómagi eða niðursetning-
ur voru valin í stað orðsins „barn“ þá var ver-
ið að gera upp á milli mismunandi hópa barna;
þeirra sem ólust upp hjá foreldrum sínum og
þeirra sem ólust upp hjá einhverjum sem tók
greiðslu fyrir framfærslu barnsins. í seinna
tilfellinu varð framfærsla þess atvinna ein-
hvers. Það breytti samskiptum bamsins við
foreldrið og/eða framfærandann svo ekki sé
talað um tengslin milli bamsins og þess yfir-
valds, sem varð að greiða fyrir framfærslu
barnsins. Tengsl foreldris við eigið barn ein-
kennist af því að velferð barnsins verður að
markmiði í sjálfu sér. Þegar greitt er hins
vegar með barninu er hætta á að barnið verði
gert að féþúfu fyrir framfærandann og það í
tvennum skilningi. Annars vegar með pen-
ingaframlagi hreppsins og hins vegar með
vinnuframlagi barnsins. Slíkar aðstæður hlut-
gera ómagann. Hann verður tæki og þar af
leiðandi þolandi valds og duttlunga annarra.
Þriðju tengslin voru við yfirvaldið og umbjóð-
endur þess, þ.e. þá sem greiddu skatta í einu
eða öðru formi meðal annars fyrir framfærslu
ómaganna. Fyrir þessa einstaklinga voru
ómagarnir afætur. Það þrýsti sennilega á yf-
irvaldið að setja móður Stjána afarkosti vegna
þessara fjárframlaga. Að vera á sveit þýddi
m.ö.o. að viðkomandi átti ávallt á hættu að
vera kastað á dyr, ef afarskilmálum framfær-
andans var ekki hlýtt. Ómaginn var með öðr-
um orðum réttlítill, útskúfaður, óalandi og
óferjandi enda var dánartíðni þeirra og
þurfalinga mun hærri sérstaklega á harðinda-
tímum.
Þessi mynd af mótunarskilyrðum ómagans
var þó dálítið blendin í tilfelli Stjána vegna
hins óljósa faðemis hans. Sem mögulegt
frillubarn manns í valdastöðu má vera að hlut-
skipti hans hafí orðið illskárra. Munnmælin
herma að hann hafi notið velvildar prestsins.
Hugsanlega hefur hann getað veitt fósturfor-
eldrunum einhver hlunnindi. Sem niðursetn-
ingur gat hann þannig notið vissrar vemdar
vegna þess að meintur faðir hans hafði annað
hvort samviskubit eða stóð ógn af því að upp-
lýsingar um faðernið bæmst út. Ef þetta er
rétt hefur hann alist upp í andrúmslofti tví-
skinnungs með afar tvíræðum skilaboðum,
annars vegar frá hinum fullorðnu og hins veg-
ar frá börnunum. Fullorðnir létu hann meira
og minna afskiptalausan meðan börn skatt-
greiðenda fengu að heyra að Stjáni væri ekk-
ert annað en ómagi og niðursetningur þau 10
ár sem hreppurinn greiddi með honum. Börn-
in hafa eflaust yfírfært viðmið þeirra á niður-
setninginn Stjána.
Barn sem elst upp við slíkar aðstæður höfn-
unar, óöryggis og tvíræðni getur ekki fest
rætur hjá framfærandanum. Sem þolandi er
hætta á að það sé beitt ofríki. Hvorki er til
staðar gagnkvæmni í samskiptum né hlýja og
umhyggja. Þessar aðstæður rækta upp kvíða
og rótleysi.
En Stjáni kynntist ekki aðeins þessum
harða heimi höfnunar og mismununar.
Annarri hlið mannlegra samskipta í formi um-
hyggju, mildi og réttlætis komst hann í snert-
ingu við í gegnum móður sína og t.d. móður
Guðjóns Símonarsonar (sjá þriðja þáttinn).
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. NÓVEMBER 1997