Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.1997, Síða 7

daga viðdvöl hér á landi fyrir skömmu,
heimsótti listamenn og sótti sýningar. Hann
hreifst af mörgu sem hann sá og keypti
nokkur verk.
„Eg nýt þess að horfa á myndlist og vil
hafa góð verk heima hjá mér,“ segir
Carpenter. „Það var erfitt þegar stór hluti
myndanna fór á þessar tvær sýningar í
fyrra, ég saknaði þeirra svo mikið! Það var
hræðilegt að sjá bara naglana í veggjunum.
Verkin eru hluti af fjölskyldunni, hluti af
sjálfum mér.“
Hann segist hafa um sjötíu verk uppi við
á heimili sínu í Connecticut. „En ég er með
einhver hundruð á háaloftinu. Ég reyni að
hafa góða list umhverfis mig öllum stund-
um.
Ég er svokallaður „budget“-safnari. Ég
hef aldrei átt mikla peninga en þó nógu
mikið til að kaupa af ungu listafólki. Ég
keypti verk eftir Jackson Pollock þegar það
kostaði 100 dali. Ég keypti af Claes Olden-
burg og Jim Dine í fyrsta skipti sem þeir
sýndu í New York. Ég hef haft efni á hlut-
unum meðan listamennirnir eru ungir. Ég
hefði ekki efni á neinu heima hjá mér núna!
Hvet fólk til að kaupa myndir
Ég hef efni á að kaupa myndir af og til en
ég á þegar of mörg verk. Ég treysti alltaf á
minn persónulega smekk, mér verður að
líka verkið. Og ég hef áhuga á allskyns list: á
japanskri list, á húsgögnum „sheikera", list
sem virðist innihalda sannan kjarna. Ég
kann að meta list sem tjáir eitthvað en ég
dái sjónræna list sem býr yfir kyrrð. Allir
sem koma inn í stofuna heima hjá mér hafa
á orði að hún sé falleg og kyrrlát.
En til að ég sé ánægður með verk verða
þau að vera fyrsta flokks að öllu leyti. Ég
kaupi ekkert vegna þess að það er frægt
nafn á því. Við sjáum hvað gerðist á níunda
áratugnum. Japanir, og jafnvel japanskar
fjármálastofnanir, keyptu gífurlegan fjölda
verka á uppboðum, borguðu 20, 30 milljónir
dala fyrir annarsflokks Monet eða Van
Gogh. Nú þurfa þeir að selja og stórtapa á
tiltækinu. Með öðrum orðum, þá trúi ég ekki
á list sem fjárfestingu. En engu að síður er
safnið mitt mikils virði. Ég mun þó ekki
selja það, heldur skipta á milli safna, að
minnsta kosti tveggja, kannski þriggja eða
fjögurra. En ég hef myndirnar hjá mér með-
an ég lifi.“
Carpenter segir safnaraeðlið sér í blóð
borið og að einhver hafi sagt sér að einn af
hverjum 25 hafi þetta í sér. „Mér skilst að
hér á íslandi sé fátítt að ungt fólk kaupi
Morgunblaðið/Einar Falur
„ÞAÐ slær mig hversu lífleg myndlistar-
sköpun fer fram á íslandi," segir Charles H.
Carpenter yngri.
myndlist en í guðanna bænum segðu því að
kaupa eitthvað! Ég hef séð svolítið af því
sem er á seyði hér og það slær mig fiversu
lífleg myndlistarsköpun fer fram á íslandi.
Líklega hef ég þegar keypt tvö eða þrjú
verk. Hér eru yndislegir listamenn og fólk
þarf ekki að kaupa stærstu verkin þeirra, en
það á endilega að kaupa eitthvað! Kaupa
eitthvað sem það kann að meta en hvort það
verður síðan einhvers virði í framtíðinni, það
veit ég ekki. Ég vissi ekki að mynd eftir
Jackson Pollock yrði mikils virði. Ég keypti
þrjá hluti á fyrstu sýningu Andy Warhol í
New York, þeir kostuðu ekki mikið á þeim
tíma en mér þótti þeir einstaklega áhuga-
verðir. Þetta voru Brillo boxin meðal ann-
ars. En fólk í bænum mínum gerði grín að
mér og spurði hvað ég ætlaði eiginlega að
gera við þennan Brillo kassa á heimilinu. Ég
reyndi að benda því á að þetta væri ekki
raunverulegur kassi utan af Brillo sápu
heldur gullfallega smíðaður kassi með Brillo
auglýsingu á hliðinni; að þetta væri kannski
heimskulegur hlutur en hann væri áhuga-
verður og ég kynni að meta hann. Eftir að
Andy dó segir þetta sama fólk: sjáið Charles
þarna, hann á þrjá Andy Warhola heima hjá
sér! Og þá er það að tala um peninga, ekki
um list.
Keypti mynd eftir Pollock
ó lOO dali
Ég hitti gallerista héma sem sagðist að-
eins hafa þrjá viðskiptavini. Mér finnst það
algjört hneyksli! Ég vil hvetja ungt fólk í at-
vinnulífinu - kennara, lækna, lögfræðinga eða
hvað sem það gerir - til að kaupa myndlist,
þessvegna lítil verk. Það auðgar andann og
bætir umhverfíð. Ég er viss um að fólk fær að
greiða verkin á afborgunum. Ég er vanur að
kaupa á afborgunum. En það er mikilvægt að
kaupendur kunni sjálfir að meta verkin og fái
góð ráð frá fagfólki.
Að kaupa listaverk getur verið svipað og að
kaupa tíu bækur. Eða fimm myndlistarbæk-
ur. Þú gætir örugglega fengið teikningu fyrir
þá upphæð. Kauptu teikningar ef þú hefur
ekki ráð á málverkum; kauptu teikningar,
vatnslitamyndir, litla skúlptúra. Ég vona að
það sem ég segi hvetji einhverja til að kaupa
sér listaverk og að þeir fái sömu ánægju út úr
þvi og listin hefur veitt mér.“
Carpenter segir að í gegnum listaverka-
safn sitt liggi tvær meginlínur. „Önnur er
mjög látlaus og oft með björtum litum. Ég
kann vel að meta litá. En þótt Bretinn Alan
Johnston geri grá verk þá dái ég þau engu að
síður. Þessar myndir eru gjaman mjög hrein-
ar og klárar. Hinsvegar á ég myndir í ákveðn-
um expressjónisma, eins og eftir Pollock,
Kline og Robert Colescott en hann var full-
trúi Bandaríkjanna á Feneyjatvíæringnum í
sumar og fjallar um veruleika svartra í hinni
hvítu Ameríku. Ég á tvö af þekktustu verk-
um hans og þetta eru allt öðruvísi myndir.
Ég hef alltaf reynt að lesa mér til og árið
1946, þegar ég var að fá áhuga á að kaupa
verk, þá las ég grein eftir Clement Green-
berg, sem skrifaði að ef Jackson Pollock
byggi í Frakklandi væri hann álitinn meist-
ari. Og ég hugsaði að ég yrði að sjá verk
þessa manns. A þeim tíma starfaði ég í
Chicago og eyddi hverjum laugardegi á lista-
safni borgarinnar og þá sá ég verk eftir Poll-
ock í fyrsta skipti en hafði ekki eftii á því,
verðið var 900 dalir. Árið eftir fór ég á far-
andsýningu á vatnslitaverkum og þar var
þessi gullfallega litla vatnslitamynd eftir
hann á aðeins 150 dali. Ég gerði í hana tilboð
að undirlagi safnstjórans, upp á 100 dali og
því var tekið. En þetta voi-u aðrir dalir. Mað-
ur gat keypt lítinn bíl fyrir 500 svo þetta hef-
ur verið eins og 2000 dalir í dag.
Þetta var eitt af fyrstu góðu verkunum
sem ég eignaðist. Annað var vatnslitamynd
inga í báðum verkum. Spurningin er hvort
Gunnar hafi getað þekkt verk Proust þegar
hann samdi Fjallkirkjuna. Hún birtist á
dönsku á árunum 1923-8, en verk Proust
fór að birtast á frönsku áratug fyrr, kom út
1913-27. Gunnar las víst ekki bókmenntir
sér til gagns á frönsku, en átti Proust á
ensku í útgáfu frá 1930, að sögn Fransisku,
sonardóttur hans. Fyrst mun verk Proust
hafa birst á ensku frá árinu 1922 að telja,
en á þýsku 1926. Mun síðar birtist það á
norðurlandamálum, fyrst á dönsku 1932-8.
Eftir Fjallkirkjuna fer mest fyrir söguleg-
um skáldsögum hjá Gunnari.
Kristmann Guðmundsson fór í fótspor
Gunnars um miðjan 3. áratuginn, en hafði
vit á að gera það í öðru landi, Noregi. Hann
varð einhver mesti metsöluhöfundur ís-
lenskur, fyrr og síðar, bækur hans þýddar
á fjölmörg tungumál, og yfirleitt umsvifa-
lítið á dönsku. En Kristmann tók svo sömu
örlagaríku ákvörðun og Gunnar, og á sama
tíma, í lok fjórða áratugsins, að flytjast
heim til íslands. Auðvitað gátu þeir ekki
vitað fýrir, að nú hæfist heimsstyrjöld, sem
myndi einangra þá frá fyrri útgefendum og
lesendum næstu sex árin. En þetta reið al-
þjóðlegum höfundarferli Kristmanns að
fullu. Hann hélt áfram að skrifa á íslensku
næsta aldarþriðjunginn, en sáralítið var nú
gefið út erlendis, og ekki á upphaflegu rit-
máli hans, norsku. Gunnar hélst betur við á
dönsku, á því máli birtust skjótlega síðustu
bækur sem hann frumsamdi á íslensku,
Sálumessa 1953 og Brimhenda, 1955. En
síðasta endurútgáfa bókar eftir Gunnar
sem ég hefi séð, er frá 1967. Heyrt hefi ég
að bækur hans, einkum Saga Borgarættar-
innar hafi enn fyrir þrjátíu árum verið al-
geng fermingargjöf. En nú segja mér
danskir fornbókasalar, að þeir kaupi ekki
bækur hans nema þær berist í heilum dán-
arbúum, en þá fari þær beint út í til-
boðskassann „allt fyrir tíkall“, enda seljist
þær ekki. Stærstu fornbókaverslanir hafa
þær þó á venjulegu verði skáldsagna fyrri
áratuga, 60-100 d.kr. Við þessu er ekki ann-
að að segja, en að slíkt bitnar á fleirum en
Gunnari, þegar innfæddir öndvegishöfund-
ar eins og H.C. Branner (1903-1966) virðast
horfnir af bókamarkaðinum, en skelfileg-
asta rusl selst vel.
Guðmundur Kamban kom í humáttina á
eftir Jóhanni og Gunnari, samdi verk sín
yfirleitt bæði á dönsku og íslensku, og lagði
sig einkum eftir leikritagerð framanaf,
Hadda Padda, 1914; Konungsglíman 1915;
Marmari 1918; Vér morðingjar 1920; Hin
arabísku tjöldin, 1921, Öræfastjörnur 1925
og nokkur síðar. Móttökur voru með ýmsu
móti, stundum mjög jákvæðar. Samt flutt-
ist hann til Ameríku haustið 1915, ætlaði að
gerast rithöfundur á máli þarlendra. En
það gekk ekki, svo hann tók aftur upp þráð-
inn í Danmörku tveimur árum síðar og varð
afkastamikill höfundur, má ennfremur
nefna skáldsögunar Ragnar Finnsson 1922
, Skálholt, 1930-32, þrítugasta kynslóðin
1933, og 1941 gamanleikina Vöf (Komp-
lekser) og Stórlæti. Helga Kress segir í bók
sinni um Guðmund Kamban m. a. (bls. 14-
16):
„Öll eiga fyrstu verk þessara fjögurra ís-
lensku rithöfunda [sem skrifuðu á dönsku]
það sameiginlegt að vera samin undir áhrif-
um nýrómantíkur. Þau gerast í íslensku
umhverfi og fjalla um ást og aftur ást,
grimm örlög og átök upp á líf og dauða í
hrikalegri náttúru íslenskra fjalla og auðna
með íslenska þjóðtrú og sveitasiði að bak-
sviði. Stíllinn er ljóðrænn, oft þrunginn
skáldlegum líkingum. [...En] Kamban
snöggbreytir um stefnu eftir tvö fyrstu
verk sín með íslensku efni. Hann vill út-
rýma þeirri skoðun, að á íslandi sé allt eins
og í fornsögunum. Hann vill láta taka mark
á sér án nokkurrar viðmiðunar við ísland,
og því velur hann næstu verkum sínum al-
þjóðleg viðfangsefni og markar þeim stað í
stærstu borg heimsins."
Eins og fullveldi Islands áður, þannig var
nú og lýðveldisstofnuninni fagnað 1944 með
danskri útgáfu á kvæðum íslensku þjóð-
skáldanna, það var Hvide falke, þýðingar
Guðmundar Kamban á 45 kvæðum; eftir
Hallgrím Pétursson, Bjarna Thorarensen,
Jónas Hallgrímsson, Grím Thomsen, Stein-
grím Thorsteinsson, Matthías Jochumsson,
Stephan G., Þorstein Erlingsson, Hannes
Hafstein, Einar Benediktsson, auk eins
kvæðis eftir Guðmund sjálfan. Það sem ég
hefi skoðað, er þetta afarvel þýtt, þótt þýð-
andinn gefist stundum upp, svosem gagn-
vart hinu magnaða næststíðasta erindi í
„Kvöld í Róm“ Einars Benediktssonar.
Stundum endurþýðir Guðmundur kvæði
sem Olaf Hansen hafði áður þýtt, og virðast
mér þýðingar Hansen þó síst verri.
Einhversstaðar að hefi ég þá sögu, að
þessar þýðingar hafi kostað Guðmund lífið.
Því hann las þær upp í danska útvarpinu,
og sótti greiðslu fyrir á stað sem and-
spyrnuhreyfingin taldi leynilögreglu nas-
ista nota til að borga njósnurum sínum.
Raunar reyndi Guðmundur víst líka að
beita hernámsstjóranum þýska fyrir sig til
að fá vinnu sem leikstjóri á Konunglega
leikhúsinu, en leikhússtjórinn stóðst þrýst-
inginn (sagði mér Sveinn Skorri Höskulds-
son, 1994). Guðmundur var skotinn af and-
spyrnumanni á sjálfan frelsunardaginn, af
því að hann neitaði að gangast undir hand-
töku. En hvað sem öllu þessu líður, þá hef-
ur nasistaorðið svo oft verið þvegið af
Kamban, að vart er á bætandi. Ég verð
bara að segja, að verk hans afsanna það orð
gjörsamlega. Þau eru vissulega þrungin
boðskap, afstöðu til samfélagsins, og það
úreldir þau nú. En hún var ótvírætt
vinstrisinnuð á þeim tima, og frjálslynd,
sérlega áberandi er að þau taka afstöðu
með kvenréttindum, og gegn frelsisskerð-
ingum.
Fyrstu tveir íslensku rithöfundarnir
sem skrifuðu á dönsku, Jóhann Sigurjóns-
son og Jónas Guðlaugsson, létust sem sagt
á öðrum áratug aldarinnar, en hinir virk-
ustu og frægustu hurfu með seinni heims-
eftir John Maiin. Samkvæmt skoðanakönnun
á meðal safnafólks og sérfræðinga var hann
vinsælasti myndlistamaður Bandaríkjanna á
þeim tíma en ég féll fyrir myndinni, borgaði
750 dali fyrir hana og konan mín varð alveg
bálreið! Sagði að við þyrftum nýjan bíl, að ég
þyrfti ný jakkaföt og ég veit ekki hvað. Ég
var ár að borga fyrir myndina. En tíu árum
seinna rifjaði konan mín þetta upp og sagðist
hafa haft rangt fyrir sér, ég hefði gert rétt.“
Carpenter viðurkennir að þetta sé dæmi-
gerð ákvörðun ástríðufulls safnara, en í stað
þess að láta bílakaup alltaf ganga fyrir, þá sé
hægt að setja það í annað sætið, hægt að
sleppa því í nokkur skipti að fara út að borða
og þannig sé hægt að eignast gott listaverk.
Góð list breytist ekki
„Flestir virðast vilja eignast list en ekkert
leggja á sig til þess; listin er strokuð fyrst út
af innkaupalistanum. Ég býst við að ég hafi
alltaf verið öðruvísi. Ég hef alltaf valið mér
ódýra bíla. Þegar fólk í kringum mig eignast
peninga þá kaupir það sér fyrst hús - og það
er ekki mikið í því. Þá er keyptur dýrari bíll,
sumarhús, börnin fara í bestu skólana. En
mér skilst að í sumum þessarra húsa séu ekk-
ert nema plaköt, jaftivel eftirprentanir af
listaverkum.
Einn kunningi minn var yfirmaður hjá
mjög stóru fyrirtæki, áhrifamaður með mjög
góð laun. Fyrir tveimur árum kom hann in í
stofu til mín þar sem meðal annars voru tvö
verk eftir Ad Reinhardt, tvö stór eftir
Ellsworth Kelly og sitthvort eftir Kline og
Dubuffet. Hann spurði: Ertu að mála? Og ég
hugsaði: Guð minn góður, hann heldur að ég
hafi málað þessar myndir! Þarna var þessi
Harvardmenntaði lögfræðingur, bráð-
skemmtilegur og vel að sér að flestu leyti, en
hafði ekki hundsvit á myndlist. Það var alveg
ótrúlegt.
Listin hefur verið miðdepill lífs míns og
stutt mig gegnum þykkt og þunnt. Ég hef lif-
að þá tíma að mennimir hafa drepið hver
annan í tugum milljóna, og fáviska og glæpir
hafa vaðið uppi. En góð list breytist ekki - ef
verkin sjálf detta ekki í sundur. Verkin sem
ég á eru öll vinir mínir. Ég eldist og stundum
er ég að heiman í nokkra mánuði, en þegar
ég kem aftur heim eru myndimar þar ennþá.
Þær breytast ekki.
Og eins og ég segi, þá undrast ég gæði list-
arinnar sem ég hef rekist á hér. Ef ég væri
ungur og ætti nýtt hús, þá sýnist mér að það
væri auðvelt að fylla það með frábærri ís-
lenskri list. En söfnunin tæki tíma og
þannig á það líka að vera.“
styrjöld, Guðmundur Kamban sem eitt síð-
asta fórnarlamb stríðsins, en Gunnar
Gunnarsson hætti að skrifa á dönsku fyrir
stríð. Það gerðu fleiri íslendingar sem
skrifað höfðu á dönsku; Friðrik Brekkan
sem gefið hafði út þrjár bækur á árunum
1923-6, og Jón Bjömsson sem sent hafði frá
sér fjórar skáldsögur á árunum 1942-46.
Auk þeirra má telja Þórð Tómasson sem ég
veit engin deili á, en hann gaf út a.m.k.
fimm bækur á árunum 1922-31, allar mjög
kristilegar af titlum að dæma. Tryggvi
Sveinbjörnsson fékk eitt leikrit birt,
Regnen, 1926. Karl Einarsson (Dunganon)
sendi frá sér ljóðabækurnar Vartegn 1931
og Enemod 1935, og svo hina frægu Corda
atlantica 1962, en sú bók geymir ljóð á
mörgum tungumálum; dönsku, sænsku, ís-
lensku, færeysku, ensku, frönsku, þýsku,
ítölsku, spænsku, latínu, rússnesku,
finnsku, hebresku, kínversku, hindústaní
og maorí, auk þess á einni mállýsku tungu-
máls hins sokkna lands Atlantis. Bjarni M.
Gíslason sendi frá sér þrjú skáldverk á ár-
unum 1939-51, og hefur sagan Gullnar töfl-
ur birst á íslensku. þorsteinn Stefánsson
þýddi smásögur Friðjóns bróður síns 1949,
en sendi sjálfur frá sér skáldsöguna Dalinn
1942, og aftur aukna 1958, hún hefur birst á
íslensku eins og fríljóðabálkar hans þú sem
komst, en þeir birtust á dönsku 1979-80, en
á íslensku fyrir fáeinum áram. Fleira mætti
telja, en hér verður sérstaklega að nefna að
hann hefur þýtt ýmis íslensk skáldverk á
dönsku, en kona hans Birgitte Hovring gef-
ið út. Að því komum við fljótlega, en loks er
að nefna Ragnhildi Ólafsdóttur (nýlega
látna), sem gaf út amk. þrjár bækur, Forf-
ald 1974, Audur, 1977 og Melkorka 1992, en
í þeirri bók vora sögur jöfnu báðu á dönsku
og íslensku. Flestir þessir höfundar gefa út
bækur á dönsku á svo skömmu tímaskeiði,
að það vekur grunsemdir um lítið gengi.
Þannig fjaraði þessi bókmenntastarfsemi
hægt út, eftir að seinni heimsstyrjöld gekk
að mestu frá henni.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. NÓVEMBER 1997 7