Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.1997, Side 10

EFTIR ARA TRAUSTA GUÐMUNDSSON
LJÓSMYNDIR: HREINN MAGNÚSSON
Án mikillar umræðu hefur orðið til Dunqvæq stefna sem
kveður svo á um að við jaðra há endisins skuli vera
bækistöðvar sem fólki er svo aðalleqa ekið frá, á vit ör-
æfanna. Hagsmunir þeirra sem vilj a nýta hálendið sem
ferðaslóðir eða til vísindastarfa kalla í raun ó allt annað.
i.
AÐ UNDANFÖRNU hafa
birst nokkrar ágætar
greinar í Lesbókinni um
hús og arkitektúr á ís-
landi% Lengi hefur loðað
við íslendinga einhvers
konar skilningsleysi á
manngerðu umhverfi,
hefðum og gömlum menningarverðmætum.
Það kristallaðist t.d. í hnignun Viðeyjarstofu
og Viðeyjarkirkju þar til endurreisn staðar-
ins hófst. I eldri hlutum Reykjavíkur og
flestum bæjum landsins hefur ímynd fortíð-
ar og yfirlit handverksmenningar verið
gatað og tvístrað tilviljunarkennt áratugum
saman. A þessum þankagangi eru eflaust
nokkrar félagslegar og hugmyndafræðilegar
skýringar. Um þær hirði ég ekki hér. Næsta
eðlileg „nota-henda“-siðfræði veiðimann-
anna í norðri verður skringileg fyrirlitning á
fortíðinni þegar dýr mannivrki og tækni eru
komin til sögunnar.
II.
Því fer auðvitað fjarri að lítil virðing fýrir
hinum eldri mannvirkjum sé einráð; rétt
eins og umræddar greinar hafa sýnt. Jafnt
sérfræðingar eins og Hörður Agústsson,
sem t.d. lærðir arkitektar og fjöldi leik-
manna hyggur að fortíðinni með stíl. Við
megum líka þakka fyrir að einhverjir kunni
að líta á menningararfleifð húsa og annarra
mannvirkja sem auðlind: Dæmi um menn-
ingu, sem er eða verður eftirsótt til skoðun-
ar innlendra jafnt sem erlendra ferða-
manna.
III.
Hér er þessu haldið fram til þess að leiða
huga lesandans að annarri arfleifð, og auð-
lind um leið: íslenskri náttúru utan byggð-
ar. Vísast er það sjaldgæft að einhver líti á
náttúruna sem eitthvað er komandi kyn-
slóðir taka í arf frá okkur. En arfur er svo-
lítið sem menn eiga að varðveita, fara vel
með, ávaxta og rækta af kostgæfni. Það
segir okkur sú vestræna siðfræði sem
blandast í þjóðlífinu. Ekki þarf að fara
lengra en suðaustur yfir haf til þess að
finna þennan skilning, ekki sem skoðun
sérvitringa, heldur sem nokkuð almenna
skoðun. í Skotlandi heitir Náttúruvernd
ríkisins ekki neinu skyldu nafni heldur
Skoski náttúruarfurinn. Þar fara margföld
framlög okkar (í hlutfalli við fjölda heima-
manna) til náttúruverndar og stýringar á
skynsamlegum náttúrunytjum. Hvers
vegna? Líklega vegna þess að Skotar hafa
neyðst til þegar við blasti að náttúrunytjar,
fjölmenni og vaxandi ásókn í víðernin
skosku ógnuðu framtíð fólks í landinu.
IV.
íslendingar höfðu hvorki bolmagn né
tæknikunnnáttu til stórfelldra náttúrunytja
lengst af. Alveg víst er þó að ofnýting
skóga og staðbundin ofbeit hafa sett mark
sitt á umhverfi okkar en út í það verður
ekki farið nánar hér. Með tæknibyltingunni
um og eftir aðra heimsstyrjöldina hófst svo
ferða- og virkjunaröldin í landinu. Þá hafði
líklega enginn skilgreint íslenskan náttúru-
arf og þá voru víðerni hálendisins og
óbyggðs láglendis bara ónýtt og afar stór
auðlind; „frit vilt“ - eins og Norðmenn
segja; ókeypis bráð.
V.
Ég held því fram að frá 1945 til 1975, í 30
ár hið minnsta, hafi verið ræstar fram mýr-
ar, reistar virkjanir, lagðir vegir, byggð hús
og ræktuð hugmyndafræði sem einkenndist
af þrennu: „Nota-henda“ siðfræði, skipu-
lagsleysi og fyrirhyggjuleysi. Það má gagn-
rýna þessi vinnubrögð, enda tjónið verulegt,
en ef til vill skal ekki álasa tilteknum ein-
staklingum fyrir vinnubrögðin og viðhorfin.
Næstu tvo áratugina á eftir, hófst hæg
vakning fyrir öðrum og betri gildum. Enn
voru það sérfræðingar eins og Sigurður Þór-
arinsson, t.d. náttúru- og verkfræðingar og
leikmenn sem komu fyrst við sögu. Ymsan
árangurinn má sjá.
VI.
Nú eru til lög og reglur um umhverfismat,
nokkrar stofnanir sem eiga að gæta náttúru-
arfleifðar okkar og nýverið hefur verið lagt
út í ferli sem nefnist „skipulagning hálendis-
ins“. Hér er ekki rúm til að fjalla efnislega
um tillögur sem fyrir liggja; aðeins velta upp
tveimur atriðum.
VII.
Annað er reitun hálendisns. Reitun er
þýðing á orðinu „fragmentation", sammerkt
því að einhverju sé deilt upp í smástykki,
búta. Gildi óbyggðra víðerna í iðnríkjunum
er margvíslegt: þar eru t.d. griðlönd dýra,
þar er dýrmætur gróður víða í sókn, þar eru
opnar kennslu- og tilraunastofur náttúrunn-
ar, þar eru verðmætar ferða- og veiðilendur
og þar eru griðarstaðir fjöldans. Mannvirki
spilla oftast (ekki þó alltaf) þessum svæðum
og þau fjarlægja úr víðernunum möguleika
fólks til að reyna sig í náttúrunni og upplifa
hana náið. Hinn eftirsótti kjarni hverfur al-
veg eða að hluta. Reitun óbyggðra víðerna
er ein leiðin til að rýja náttúruleg svæði öll-
um „sjarma“ og vísindalegu gildi, eins þótt
mannvirkin séu hvorki stór né flókin að
gerð.
VIII.
Vissulega ber okkur skylda og nauðsyn
til að nýta náttúruna og því verðum því sí
og æ að leysa mótsögn verndunar og nýt-
ingar. Þá er brýnt að ákvarða snemma í
nýtingarferlinu hve mikla reitun skal leyfa
og til hvers. Oftast er aðeins hægt að ná
saman um grunnviðhorf; nánari útfærsla
verður lýðræðislegt deiluefni um aldur.
Reitun íslenskra víðerna er löngu komin
fram úr öllum skynsemdarmörkum og við
höfum hvorki reynt að ná né náð grunn-
samkomulagi um hve langt skuli ganga.
Reyndar er það svo að engar hömlur eða
reglur hafa lengst af verið í gildi um flest
það sem leiðir til reitunar. Eitthvert félag
gat lagt sjálfskipaðan veg um hálendis-
svæði, nokkrir veiðifélagar byggt hús eða
stofnun valið orkulínum stað eftir hvaða
hugmyndum sem uppi voru; án mats á sér-
tækum afleiðingum, hvað þá heildaráhrif-
um alls þessa.
IX.
Vegalagning og lagning slóða er gott
dæmi um hamslausa reitunina. Rúmlega
12.000 km eru til af „löglegum" vegum í
landinu og þúsundir kílómetra af vegum,
slóðum og götum sem fáir vita um, enn færri
nota og ekki eru til á korti. Enginn hefur yf-
irsýn um ökufæra slóða og vegi landsins. Ar-
lega bætast þar við vegir og slóðar „eftir
Á Torfajökul
hentugleikum". Stundum vegna séreignar á
landi, stundum í leyfisleysi og stundum án
nokkurra sýnilegra hagsmuna; eða þá vegna
sérhagsmuna sem hópur skilgreinir sér til
handa. Meðfylgjandi er kort sem sýnir lík-
lega meirihluta vega og slóða, en alls ekki
alla. Ekki þarf mikið innsæi til að _sjá hvað
orðið hefur um „ósnortna náttúru íslands",
einkum þegar þess er gætt að mörgum veg-
anna á hálendinu fylgja margvísleg mann-
virki.
X.
Hitt atriðið snýst um aðgengi að hálend-
inu en það er um 40.000 ferkílómetrar; að-
eins 200 km sinnum 200 km, væri það fern-
ingur. An mikillar umræðu hafa yfirvöld
tekið upp á því að byggja upp hálendisvegi.
Án mikillar umræðu hefur orðið til þungvæg
stefna sem kveður á um að við jaðra hálend-
isins skuli vera bækistöðvar sem fólki er svo
aðallega ekið frá, á vit öræfanna. Hagsmun-
ir þeirra sem vilja nýta hálendið sem ferða-
slóðir eða til vísindastarfa kalla í raun á allt
annað. Og umhverfisverndin líka. Nefnilega
þá stefnu að koma upp 3 hálendismiðstöðv-
um í sumarvegasambandi (Hveravellir, Nýi-
HIMINN c
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. NÓVEMBER 1997