Alþýðublaðið - 24.08.1995, Blaðsíða 7

FIMMTUDAGUR 24. ÁGÚST 1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
7
ó r n m á I
Bakvið
sjónarrönd
I huga margra svokallaðra „vinstri manna"
er fortíðin orðin að „tabú" - það hvílir yfir
henni bannhelgi. Þannig fær fortíðin
framhaldslíf sem eins konar pólitísk
þroskahefting. Meinsemdir af þessu tagi
hafa þá áráttu að búa um sig og sýkja
jafnvel heilbrigða vefi í kringum sig.
Við Svavar Gestsson höfum eign-
ast sameiginlegt áhugamál: jafnað-
arstefnuna hér og nú - og í framtíð-
inni. Við ætlum að ræða þetta sam-
eiginlega áhugamál okkar á fundi
hjá Alþýðubandalaginu í Reykjavík
núna á mánudagskvöldið, 28. ágúsL
Ég vil nota tækifærið og hvetja alla
þá, sem hafa áhuga á umræðuefn-
inu, að mæta.
Háborðið |
Við Svavar eigum reyndar sitthvað
fleira sameiginlegt, ef að er gáð. Við
getum talist samtímamenn í íslenskri
pólitík, þótt Svavar sé yngri sem svar-
ar rúmlega einni menntaskólakynslóð.
Við höfum báðir haft ódrepandi áhuga
á stjómmálum frá blautu bamsbeini.
Mér hefur löngum fundist að hjart-
sláttur landsbyggðaruppeldis (ögn
rómantískt viðhorf til tilvemnnar) hafi
sett mark sitt á báða. Og við urðum
báðir marxistar/kommúnistar á mót-
unarskeiði. Ég gerði það dæmi upp á
námsárunum (um og upp úr 1960).
Svavar er að þessu núna, rúmlega 30
ámm síðar.
Til marks um það er nýútkomin
bók Svavars (Sjónarrönd; jafnaðar-
slefiian - viðhorf.; Iðunn 1995 - verð
krónur 1480,-). Sumum kann að finn-
ast félagi Svavar vera á seinni skipun-
um að segja skilið við löngu úrelt for-
rit og afla sér nýs hugbúnaðar. Sumir
kynnu að ganga svo langt að segja að
það væra allra seinustu forvöð, í ljósi
þess að 21. öldin er reyndar þegar
gengin í garð. Ég er ekki sammála
því. Svo lengi lærir sem lifn. Það er
aldrei of seint í lífinu að viðurkenna
mistök og reyna að bæta fyrir þau.
Það er ævinlega virðingarvert. Það er
að segja ef hugur íylgir máli og meint
sinnaskipti em ekki eintóm sýndar-
mennska eða þau hyggindi sem í hag
koma; að skipta litum eftir umhverf-
inu.
Þessi pistill er ekki ritdómur um
bók Svavars. Hún verðskuldar þó ítar-
legri umfjöllun sem vonandi verður.
komið í verk. Það sem fyrir mér vakir
er að vekja athygli á bókinni og hvetja
áhugasamt fólk um vegsemd og vanda
jafnaðarstefnunnar til þess að kynna
sér hana. Og jafhframt að spinna örlít-
inn sögulegan inngang að umræðuefn-
inu.
Hvers vegna hneigðust ungir menn
uppi á íslandi að marxisma/kommún-
isma svo seint sem eftir miðja öldina?
Mátti ekki öllum ljóst vera þá þegar
að marxismi var úrelt hugmyndagóss
frá 19. öld? Að hann hafði ekki neitt
forsagnargildi um þjóðfélagsþróun,
sem mark væri takandi á? Og að
Sovétríkin (þjóðfélagsfyrirmynd og
sameiningartákn kommúnista) voru
hervætt alræðisríki, hættulegt heims-
friðnum, þar sem lýðræði og mann-
réttindi vom fótum troðin? Em ein-
hverjar sérstakar skýringar á því að
hver kynslóðin á fætur annarri uppi á
fslandi virtist alast upp í þessum hjá-
ffæðum, bæði lesblind á samtíðina og
forhert í afneitun á staðreyndum?
Sá sem leitar svara við þessum
spurningum í kveri félaga Svavars
kemur að tómum kofanum. Þar er
ekkert uppgjör að finna við ranghug-
myndir fortíðarinnar, né heldur vikið
að hinum skelfilegu afleiðingum
þeirra í fómarkostnaði mannslífa og
óhamingju.
Svavar víkur þessum beiska kaleik
frá sér með einföldum hætti. Hann
segir einfaldlega: Ég er ekki sagn-
fræðingur. Það verða aðrir að skrifa
þessa sögu. Ég er hins vegar að reyna
að skrifa „vegahandbók", nýtt forrit
fyrir21. öldina.
Þetta vekur upp ýmsar óþægilegar
spumingar sem ekki verður með góðu
móti vikist undan að svara. Hvers
vegna er jafnaðarstefnan svona mikil-
væg fyrir 21. öldina fyrst Svavar sjálf-
ur, samstarfsmenn hans og forverar
hafa verið af fáu jafnuppteknir á 20.
öldinni og að vara við og beijast gegn
jafnaðarstefnunni sem svikum og und-
anbrögðum frá hugsjón sósíalismans?
Og að svo miklu leyti sem gefið er í
skyn, en þó tæplega fullyrt, að íslensk-
ir kommúnistar, sósíalistar, Alþýðu-
bandalagsmenn, hafi innst inni ævin-
lega verið lýðræðisjafnaðarmenn, þá
er það tilraun til svo hrikalegrar sögu-
fölsunar, að það eitt gæti orðið ævi-
starf sagnfræðinga að hrekja í mörg-
umbindum.
Ég hef sannfærst um það æ meir af
pólitískri reynslu að einhver mikil-
vægasti eiginleiki forystumanns í
stjómmálum sé andlegt hugrekki; að
stjómmálamaðurinn sé reiðubúinn að
ganga gegn vanahugsun og þrýstingi
hagsmunahópa, sé hann sannfærður
um að vanahugsunin leiði menn á
villigötur. Þetta er spuming um trú-
verðugleika og traust. Ég held að fátt
sé eins mikilvægt í pólitík þegar til
lengdar lætur, ef stjómmálastarf á að
bera árangur. Hvemig er hægt að ætl-
ast til þess að menn beri traust til
„vegahandbókar“ stjómmálahreyfing-
ar og stjómmálamanna, sem vitað er
að hafa farið villur vegar í heila öld?
Allir stjómmálamenn em í þeim skiln-
ingi „sagnfræðingar" að þeir bera
ábyrgð á eigin verkum og árangri og
mistökum þeirra stjómmálahreyfmga,
sem þeir hafa tekið þátt í eða jafnvel
veitt forystu. Nálykt dauðra hug-
mynda getur að lokum orðið svo sterk
að ekki verði vært þeim sem lífsanda
dregur. Þá þarf að rífa alla glugga upp
á gátt; svæla óværuna út - hleypa
fersku andrúmslofti inn.
Þetta er að lokum spuming um and-
legt hugrekki og um heilindi í stjóm-
málastarfi. Hitt er rétt að þetta á ekki
bara við um gamla kommúnista. Þetta
á við um allar stjómmálahreyfmgar,
trúarbragðahópa og flesta einstak-
linga, sem lifa lífinu lifandi. Margir
lesa söguna fyrst og fremst sem þró-
unarferli hugmynda frá fæðingu,
vexti, hnignun og að lokum dauða ef
þær verða stöðnun vanahugsunar að
bráð. Þetta á ekkert síður við um lýð-
ræðisjafnaðarmenn og flokka þeirra
en aðra. Byggingarmeistarar velferð-
arríkisins hafa á undanfömum ámm
staðið frammi fyrir nýjum spumingum
sem krefjast heiðarlegra svara. Það er
hins vegar aðalsmerki alþjóðahreyf-
ingar jafnaðarmanna að hún hefur
hingað til aldrei staðnað í kreddu.
Jafnaðarmenn hafa haft andlegt hug-
rekki til að endurmeta hugmyndaarf-
inn á öld hraðfara breytinga og ekki
hikað við að henda því fyrir borð sem
fánýtt hefur reynst, en lagað það sem
lífvænlegt er að breytilegum kröfúm.
Þetta er viðfangsefni allra jafnaðar-
manna á okkar dögum.
Em einhverjar skýringar á því að
dólgamarxismi millistríðsáranna og
forstokkun Sovéttrúboðsins var
svona miklu lífseigari á íslandi en á
nálægum pólitískum breiddargráðum,
annars staðar en í 3ja heiminum?
Það er vissulega verðugt verkefni
fyrir sagnfræðinga að leita svara við
þessari spumingu. Það er reyndar al-
veg bráðnauðsynlegt að einhver taki
þetta verkefni að sér, bæði að því er
varðar sögu pólitískra hugmynda og
menningarlegan hugmyndaheim og
vitund Islendinga. I huga margra
svokallaðra „vinstri manna“ er fortíð-
in orðin að „tabú“ - það hvílir
yfir henni bannhelgi. Þannig fær
fortíðin framhaldslíf sem eins
konar pólitísk þroskahefting.
Meinsemdiraf þessu tagi hafa þá
áráttu að búaum sig og sýkja
jafnvel heilbrigða vefi í kringum sig.
Ég held að skýringanna sé að leita
sumpart í sérstæðri sögulegri reynslu
þjóðarinnar sem nýlenduþjóðar fram á
þessa öld, í sfðbúinni iðnþróun, van-
burðugri borgarmenningu og einangr-
un. Þó em þessar skýringar ekki ein-
hlítar. Kannski eins konar menningar-
leg slysni eigi lfka hlut að máli?
Við stofnun lýðveldisins undir lok
seinni heimsstyijaldarinnar lýstu leið-
togar þess yfir ævarandi hlutleysi
vopnlausrar smáþjóðar. Ríkjandi hug-
myndafræði þorra íslendinga byggði á
þjóðernishyggju sem meðal annars
nærðist á andúð á „gömlu nýlendu-
veldunurrí'. Þegar forystumenn hins
unga lýðveldis stóðu andspænis stað-
reyndum kalda stríðsins reyndi á þessa
hugmyndafræði. Staðreyndin var sú
að lýðræðisííki Evrópu og Ameríku
stóðu frammi fyrir hemaðarógn hins
vígvædda alræðisríkis í austri. Menn
urðu að taka afstöðu til þess hvort lýð-
ræðisríkin ættu að koma sér upp sam-
eiginlegu varnar- og öryggiskerfi
gagnvart þessari hættu. ísland var
hemaðarlega mikilvægt sem eins kon-
ar holdgervingur Atlantshafstengsla
lýðræðisríkjanna. Við urðum að taka
afstöðu.
En vinstra megin við þessa
pólitísku jarðsprangu hins unga lýð-
veldis stóð önnur fylking sem var alin
upp í allt öðmm hugmyndaheimi. í
þeirra augum vom Sovétríkin fram-
farasinnað afl, reyndar þjóðfélagsfyr-
irmynd og framtíðarvon. Það var af og
frá að ísland tengdist vamarbandalagi
sem skilgreindi framtíðarvonina sem
ógnvald. Hugmyndafræðin boðaði
samstöðu með Sovétríkjunum. í hinni
praktísku pólitík dagsins var sett frarn
lágmarkskrafan um hlutleysi, studd
rökum þjóðemishyggju hinnar vopn-
lausu smáþjóðar, sem hafði sterka
skírskotun til fjölmennra hópa langt
fyrir utan yfirlýsta áhangendur Sovét-
trúboðsins.
Þessi hugmyndafræðilega nagla-
súpa var síðan framreidd á lystugari
máta með því að höfuðskáld og and-
legir leiðtogar í röðum listamanna og
skálda gáfu þessari hreyfingu yfir-
bragð þjóðlegrar reisnar, sem sótti
styrk sinn í söguleg gildi sjálfstæðis-
baráttunnar.
En hvernig má það vera að jafn-
ósamstæðar og haldlitlar hugmyndir
eins og Sovéttrú í bland við þjóðemis-
sinnaða fortíðarrómantík náði þeim
ítökum í huga íslenskra menntamanna
að þykja róttæk eða jafnvel framúr-
stefnuleg „vegahandbók"? Jarðvegur-
inn var fyrir hendi, mótaður af sögu-
legum aðstæðum þjóðarinnar. En eins
og ég sagði er sú skýring trúlega ekki
einhlít. Það þarf meira til að ljá slfkum
hjáfræðum ljóma og aðdráttarafl sem
blæs áhangendum í bijóst sjálfstrausti,
fómarlund og jafhvel eldmóði.
Þetta hefur verið hið menningar-
sögulega hlutverk höfúðskálds þjóðar-
innar á þessari öld, Halldórs Kiljan
Laxness. Hann laðaði sjö sinnum fleiri
sálir að þessum málstað en verið hefði
á færi nokkurs flokksapparats eða
hversdagsstjómmálamanna. Útmálun
skáldsins á atvinnurekendum sem
skoffínum (Pétur þríhross) eða
þýlyndum landráðamönnum (Búi
Árland) voru steinar f þá hleðslu.
Táknmyndir hans af Sölku Völku,
Bjarti í Sumarhúsum, Ólafi Kárasyni
og Snæfnði íslandssól sem fulltrúum
þjóðfrelsisbaráttu og óforgengilegra
menningarverðmæta gaf hreyfingunni
andlegt sjálfstraust og lífskraft, sem
hefúr haft mótandi áhrif á margar kyn-
slóðir. Eftir því sem forsendumar hafa
brostið hver af annani hafa hugmynd-
irnar seytlað neðanjarðar í vitund
hinna snortnu og lifað þar sjálfstæðu
Kfi - án tengsla við vemleikann.
Ætli skýringanna á því að epigón-
um kreppukommanna hefur reynst
fyrirmunað að horfast í augu við hmn
hugmyndaarfsins sé ekki að leita ein-
hvers staðar þama? Að mönnum hafi
vaxið verkið í augum eða það hafi
snert of djúpar tilfinningar? Að ítök
hugmyndaarfsins hafi reynst of sterk
eða að andlegur styrkur eftirkomend-
anna of veikburða til þess að þeir gæm
risið upp og rifið glugga musterisins
upp á gátt - til að gefa lífsanda loft? ■
Höfundur er formaður Alþýöuflokksins -
Jafnaðarmannáflokks ísland'