Morgunblaðið - 18.12.2002, Blaðsíða 4

4 D MIÐVIKUDAGUR 18. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
1
Skáldið hefur brugðið sér í frísktloftsgöngu
og er ókominn til baka, þegar ég renni í hlað.
Í stað þess að taka á móti honum á hans eigin
tröppum þigg ég boð Margrétar konu hans
Indriðadóttur um að koma inn og bið hana að
leyfa mér að randa um stofuna og skoða
myndir á veggjum.
„Þeir hafa verið okkur góðir margir lista-
mennirnir,“ segir Thor Vilhjálmsson á bak
við mig, rétt þegar ég er að skoða Hafís
Kjarvals, sem hann hefur fengið gegn um
móður sína frá afa sínum Thor Jensen. Kjar-
val er þarna í fleiri myndum; ein er skondin
andlitsmynd af Thor, sem Kjarval málaði á
plast og kallaði flaututóninn. Myndina málaði
Kjarval eftir að hann hafði hlustað á útvarpið
í leigubíl austur á Borgarfirði og heyrt Thor
lesa upp úr nýútkominni bók um meistarann.
Austankominn hringdi hann í skáldið og
sagðist hafa málað af honum mynd í tilefni
bókarinnar. Aðra andlitsmynd af Thor málaði
Kjarval á glugga í vinnustofu sinni og eign-
aðist Thor rúðuna að Kjarval gengnum. Nú
stendur þessi rúða innkörmuð í borð-
stofuglugga Thors og Margrétar.
Og Thor leiðir mig áfram um húsið. „Þetta
er Svavar. Sjáðu hvað hann er fínn í vatnslit-
unum hérna. Og svo sterkur í litunum
þarna.“
„Þessi er eftir Gunnlaug Scheving. Ynd-
islegur maður, Gunnlaugur. En ef það voru
fleiri en þrír í kring um hann, þá þagnaði
hann.“
„Þessa höggmynd af ömmu minni setti Sig-
urjón Ólafsson í fangið á mér, þegar við höfð-
um setið hjá þeim kvöldstund og sötrað bjór-
inn,sem hún Birgitta bruggaði svo vel.“
Það er hér sem ég tek í taumana og minni
skáldið á, að ég sé kominn til að tala við hann
um nýja skáldsögu hans. „Jæja, góði. Þú ræð-
ur auðvitað ferðinni!“
2
Sagan heitir Sveigur; segir af Guðmundi
skálda, sem á 13. öld elzt upp með munkum
en lendir í slagtogi með helztu höfðingjum,
þar á meðal Sturlu Sighvatssyni. Fyrir fjór-
um árum kom út skáldsagan Morgunþula í
stráum, þar sem Thor sagði frá Sturlu Sig-
hvatssyni, ævi hans og örlögum. Í þeirri bók
kom Guðmundur skáldi við sögu.
– Ertu bara seztur að á Sturlungaöld?
„Ekki er það nú alveg. Kannski má segja,
að ég hafi verið þar með annan fótinn og
svona reynt að glenna mig eitthvað yfir þetta.
En satt að segja er Sturlungaöldin anzi
nærri okkur.
Ég vitna stundum í pólskan mann; Jan
Kott, sem skrifaði bók um að Shakespeare
væri okkar samtíðarmaður. Ég skáka í því
skjólinu, að þeir séu okkar samtíðarmenn,
þeir Sturlungar.
Þetta eru svipuð öfl, sem byltast innra með
mönnum og sömu öfl, ef þú kemst nógu djúpt
inn í manneskjuna.
Ég byrjaði að velta fyrir mér Morgunþulu í
spurn um það, hvers vegna Sturla Sig-
hvatsson tapaði lokaorrustunni. Þessi glæsi-
legi maður, sem komst ekki hjá því sem lauk-
ur ættarinnar að vera borinn til konungs á
Íslandi og berjast til valda. Kannski langaði
hann til þess að vera skáld, eins og hinir. En
það mátti ekki vera hans hlutur. Hann varð
að vera hetjan og tapa.
Guðmundur skáldi er andhetja; hógvær
andans maður, sem þráir það helzt að vita
meira og meira og þrauka af.
Og þótt hann sé minni fyrir mann að sjá en
Sturla Sighvatsson, þá tekst honum sitt með-
an Sturla tapar.“
3
– Varstu farinn að sjá Sveig fyrir, þegar þú
vannst Morgunþulu ?
„Mér fannst ég þurfa að svara vissum
spurningum, ekki bara um þann tíma; Sturl-
ungaöldina, heldur okkar tíma líka.
Ég þreifaði fyrir mér í Morgunþulu og hélt
satt að segja, að hún yrði haffær af sjálfri sér
– og treysti því. En svo fór hitt að leita á mig.
Ég fór að spyrja mig, hvers konar maður
hann hefði verið, þessi Guðmundur skáldi.
Lítill útávið og ekki áberandi maður. Svona
jamm og jæja, víst vænsti karl.
En þeir, sem minna fer fyrir en hetjunum,
eiga líka sinn innri mann. Og þegar til kast-
anna kemur, er hann alls ekki svo lítill.
Ég trúi á fólk sem vinnur það, sem það
fæst við til ítrustu hluta, án þess að hafa hátt
um það.
Það er líka nokkurs virði að skilja, hvernig
svona manneskjur fá þrifizt á ógnaröld.“
– Að Sveigur sé þroskasaga andhetjunnar
eins og Morgunþula hetjunnar.
„Þú segir það!
Ég hugsaði fyrst og fremst um að skrifa
nútímaverk fyrir mitt samtímafólk.
Þetta er minn skáldskapur, ekki sagnfræði
Sturlu. Svona karlar, eins og Sturla Þórð-
arson. Ég lýt þeim í virðingu. En ég er alls
ekki að skrifa þá upp.
Ég reyni bara að ráða við það, sem mér
vitrast.“
4
– Þú leggur áherzlu á líkindi manna nú og
fyrr. Er okkar tími enn ein Sturlungaöldin?
„Mér finnst okkar tími einkennast af óvirð-
ingu við manneskjuna. Það er ekki fagurt
mannlíf.
Ég er nú að vona, að sumir rati til sjálfra
sín og komist þangað heilu og höldnu, þrátt
fyrir þessa grimmd. Lykillinn að þeirri heim-
komu er fólginn í því að komast inn í sínar
eigin launhelgar.“
– Eru þá átök um kvóta og verðbréf í
sagnaspegli þínum okkar Bæjarbardagar?
„Þetta snýst allt um völd; að verða kóngur
Íslands. Það gerði það þá. Það gerir það nú.
Margir halda, að peningar séu allt og geta
sperrt sig um stund með þá milli handanna.
En svo springur allt undir þeim, því hetju-
ljómi peninganna er bara loftbóla.
Má ég minnast á þessa afþreyingu, sem
gefur okkur ekkert. Hún tekur okkur frá
sjálfum okkur og skilur okkur blásnauð eftir.
Þetta er þeim mun þyngra sem okkur
býðst svo margt stórkostlegt í okkar arfi og
umhverfi.
Vandinn er að laða menn til þess að hlusta
á leyniskáldið í sjálfum sér, að skynja þá
kviku, sem lífið er og hemja það.“
Það er þessi lykill, sem Thor Vilhjálmsson
vill hafa fengið okkur með Morgunþulu í
stráum og Sveigi. Það er svo undir okkur
sjálfum komið hvernig við mætum til okkar
Örlygsstaðabardaga.
5
Útgangan er ekki síður löng, en inngangan
að samtali okkar. Thor hefur aftur hellt sér
út í sögurnar og segir þær af miklum móð.
Nú eru það ekki nafntogaðir listamenn, sem
sögurnar snúast um, heldur nafnlausir karlar
og kerlingar, sem Thor hefur hitt á lífsleið-
inni og hirt andrúm þeirra í minningasarpinn.
Eitt sinn sigldi Thor með Írafossi. Þeir
voru að koma með 5.000 jólatré frá Hauga-
sundi. Honum varð vel til áhafnarinnar. Þetta
voru saltir karlar, teprulausir snillingar.
Fyrsta kvöldið eru þeir eitthvað að sötra
bjór. Þá segir einn þeirra við Thor. Ég var nú
einu sinni að reyna að lesa bók eftir þig;
Komdu, komdu fugl.¹ En ég skildi ekkert í
henni og henti henni út í horn. Ég held að
hún sé þar ennþá si svona. Og hann myndar
bæjarburst með höndunum.
Þegar kynnin eru lengra komin segir sami
maður, að nú sé hann til í að lesa bók eftir
Thor. En ekki þá sömu og hann henti út í
horn. Hefurðu ekki skrifað eitthvað auðveld-
ara en hana?
Og Thor bendir honum á Fuglaskottís, sem
var þá nýkomin út.
Ekki segist hann vita, hvort þessi sjóferð-
arvinur hans lagði í Fuglaskottís. En að
skilnaði gaf hann Thor klúbbskírteini, sem
opnaði honum leið að færeyskum næt-
urklúbbi, ef skáldið vildi láta svo lítið að
bregða yfir sig nafni hans!
1) Bókin heitir Fljótt fljótt, sagði fuglinn og kom út
1968.
Ég reyni bara að ráða
við það sem mér vitrast
THOR VILHJÁLMSSON: Satt að segja er Sturl-
ungaöldin anzi nærri okkur.
Eftir Freystein Jóhannsson
 Mál og menning hefur gefið út skáldsöguna Sveig
eftir Thor Vilhjálmsson.
HALLDÓR Laxness er þvílík
stærð í íslenskum bókmenntum að
allt, sem um hann er skrifað, vekur
eftirtekt. Gildir þar einu hvort
menn hrífast af verkum hans eða
horfa á þau gagnrýnum augum. Því
vekur það forvitni er forleggjari
hans í mörg ár, Ólafur Ragnarsson,
sendir frá sér bók sem hann byggir
öðrum þræðinum á viðtölum við
skáldið enda kemur í ljós að hér er
á ferðinni ritverk sem vel er þess
virði að blaðað sé í því. Halldór
Laxness – líf í skáldskap nefnist
verkið.
Ólafur segir sjálfur í inngangi að
bókin sé hvorki ,,hefðbundin ævi-
saga né samtalsbók, heldur ekki
bókmenntaleg úttekt á verkum
Halldórs Laxness. Ef til vill má
segja að hún sé blanda af öllu
þrennu“. Þetta er nokkuð góð lýs-
ing á verkinu. Ólafur byggir það
upp eins og krónólógíska ævisögu
en í raun er um að ræða þríþætta
byggingu og þríþætt sjónarhorn. Í
fyrsta lagi leggur Ólafur hér fram
sýn sína á ævi og verk Halldórs
Laxness framan af starfsævi. Í
öðru lagi hefur hann unnið mikið
verk við að tína saman heimildir úr
ýmsum bréfum Halldórs og sam-
tímamanna hans, dag-
bókum, minnisbókum
og verkum Halldórs
sem túlkar ágætlega
viðhorf og lífsskilning
Halldórs á þessum ár-
um. En ef til vill er þó
mikilvægast að með-
fram starfi sínu sem
forleggjari hefur Ólaf-
ur aldrei gleymt sinni
fyrri iðju sem frétta-
maður og því hefur
hann safnað saman
ýmsum viðtalsbrotum
sem hann átti við
Halldór jafnhliða því
að hann gaf verk hans
út. Þetta virðist hafa verið sam-
komulag þeirra á milli og skilað
góðum árangri. Það er til að mynda
skemmtilegt þegar Ólafur fær
Halldór á gamalsaldri til að gera
athugasemdir um æskuskrif sín op-
inber og óopinber og teflir þannig
saman æskumanninum og öldungn-
um.
Umfjöllun Ólafs er rituð af yf-
irgripsmikilli þekkingu á viðfangs-
efninu og ást á því. Hún er fyrst og
fremst ævisöguleg. Ólafur hefur
ekki svo mikinn áhuga á bók-
menntasögulegri stöðu eða hug-
myndafræðilegum einkennum
verka Halldórs enda má segja að
mikið hafi verið um þau atriði skrif-
að að undanförnu. Hins vegar hef-
ur bókin töluvert bókfræðilegt eða
skjalfræðilegt gildi því að Ólafur
tínir fram hvert handritið af öðru,
hvert bréfið af öðru auk samtal-
anna góðu. Texti hans er því mikill
samtíningur sem þó er ekki sagt
honum til lasts heldur byggir Ólaf-
ur textann mikið á tilvitnunum héð-
an og þaðan en tekst með þessum
brotakennda hætti að skapa heild-
stæða mósaíkmynd af skáldinu.
Verkið er nokkuð fyrirferðamik-
ið, hátt í fimm hundruð blaðsíður.
Margt fróðlegt kemur því fram,
stórt og smátt. Þannig hafa vakið
athygli vísbendingar um eldri drög
að því verki er síðar varð að Sjálf-
stæðu fólki en áður var vitað um.
Þá er það skemmtilegur fróðleiks-
moli þeim sem ekki muna blaða-
skrif Halldórs Laxness frá því 1927
að einn frægasti káboj Hollywood
þess tíma, Bill Cody, hafi verið
skagfirskrar ættar. Ótalmargt
smátt kemur þarna fram, jafnvel
hverjir skírnarvottar voru við fyrri
skírn Halldórs, þeir Guðni Guðna-
son og Magnús í Melkoti sem
seinna átti eftir að verða fyrirmynd
að Birni í Brekkukoti. Einhverjum
kann að finnast slíkir fróðleiksmol-
ar léttvægir. En í íslenskri vitund
skipta þeir máli. Við búum í smá-
gervu samfélagi þar sem smáatriði
vega þungt.
Samt er ekki laust við að sú
spurning verði ásækin þegar á líð-
ur hið rismikla verk hvort algjör
nauðsyn hafi verið að endursegja
og fjalla í töluverðu rými um ýmsar
greinar og sögur Halldórs Laxness
sem annars staðar eru aðgengileg-
ar. Sá þáttur þykir mér raunar full-
ítarlegur og lengir bókina óþarf-
lega mikið. Ekki þar fyrir að það sé
leiðinlegur lestur. Textar Halldórs
eru sjaldan leiðinlegir. Bókin er
aukinheldur þægileg lesning hafi
menn nægan tíma og áhuga.
Mikilvægasta framlag Ólafs er í
raun tvíþætt. Grúsk hans hefur
leitt til þess að auðveldara er að
staðfesta hvar og hvenær Halldór
hóf sinn feril og hvernig hann vann
og viðtölin skerpa línur í því mál-
verki sem samtíðin hefur dregið
upp af skáldinu. Því tekst Ólafi í
senn að auka fróðleik okkar um
skáldið og draga upp af honum per-
sónulega mynd.
Halldór Laxness Ólafur Ragnarsson
FRÁSÖGN
Halldór Laxness – líf í skáldskap
ÓLAFUR RAGNARSSON
488 bls. Vaka – Helgafell. 2002
Skafti Þ. Halldórsson
Mósaíkmynd af skáldi Um lög og lög-
fræði – grund-
völlur laga – rétt-
arheimildir er
eftir Sigurð Lín-
dal. Í ritinu er
leitast við að
skýra nokkur
grundvallaratriði í
lögskipan þjóð-
félagsins með megináherslu á
helstu réttarheimildir. Þau fræði
sem hér er fjallað um og kalla má
inngangsfræði hafa þá sérstöðu að
ná með einum eða öðrum hætti til
allra sérgreina lögfræðinnar og hafa
að auki náin tengsl við greinar utan
hennar svo sem guðfræði, heim-
speki, þar á meðal rökfræði, sið-
fræði og túlkunarfræði, við sagn-
fræði, félagsfræði, stjórnmálafræði
og sálfræði; er þó engan veginn allt
talið. Höfundurinn, Sigurður Líndal,
var prófessor við lagadeild Háskóla
Íslands 1972–2001. Kennslugrein-
ar hans voru almenn lögfræði, rétt-
arsaga og vinnumarkaðsréttur. Auk
þess kenndi hann um skeið stjórn-
sýslurétt í viðskiptadeild. Sigurður
Líndal hefur gegnt fjölmörgum trún-
aðarstörfum á ferli sínum og verið
forseti Hins íslenska bókmennta-
félags frá 1967. Hann hefur ritað
greinar um margvísleg efni og rit-
stýrt bókum og tímaritum. Viða-
mikla ritaskrá Sigurðar er að finna í
Líndælu, afmælisriti honum til heið-
urs, gefin út á sjötugsafmæli hans í
fyrra.
Útgefandi er Hið íslenska bók-
menntafélag. Bókin er 408 bls.
Verð: 5.500 kr. kilja, 5.990 kr. ib.
Lög