Morgunblaðið - 04.11.2003, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 4. NÓVEMBER 2003 B 5
BÆKUR
„Fra Logos til
Mytos. Meta-
forer, mening
og erkjenn-
else“ (Frá Lóg-
os til Mytos.
Myndhverfingar,
merking og
þekking) nefn-
ist heimspekirit
eftir Stefán
Snævarr sem
norska bókaforlagið Sokrates a/s
gaf nýlega út. Höfundur ræðir
helstu kenningar samtímans um
myndhverfingar (metafórur). Hann
veltir því fyrir sér hvort myndhverf-
ingar hafi sérstaka merkingu og
hvaða hlutverki þær gegni í vís-
indum og fagurbókmenntum. Nið-
urstaða hans er sú að þær hafi
sjálfstæða merkingu og gegni veiga-
miklu hlutverki í þekkingaröflun
manna. Ekki er nóg með að mynd-
hverfingar í vísindum geti aukið
þekkingu okkar, hið sama gildir um
myndhverfingar í skáldskap.
Stefán Snævarr er prófessor í
heimspeki við Háskólann í Lille-
hammer. Hann hefur áður gefið út
átta bókmenntaverk og eitt heim-
spekirit. Innan tíðar mun Hið ís-
lenska bókmenntafélag gefa út
greinasafn eftir hann á íslensku.
Netfang forlagsins er post-
@sokrates.no.
Heimspeki
Íslensk stílfræði
II – Skáldsögur
1850–1970 er
eftir Þorleif
Hauksson. Íþrótt
frásagnarlist-
arinnar er við-
fangsefni þess-
arar bókar.
Efniviðurinn er
íslenskar skáld-
sögur frá upp-
hafi sínu um miðja nítjándu öld og
fram undir 1970, hinn sígildi sagna-
arfur síðari tíma.
Höfundur sýnir og skýrir þróun stíls
og frásagnarhátta á hverjum tíma og
beitir sér einkum að þeim höfundum
sem best hafa stíltök og standa í far-
arbroddi nýjunga.
Sagnalist er annað grundvallarrit
Þorleifs Haukssonar á þessu sviði.
Hið fyrra, Íslensk stílfræði þeirra Þor-
leifs og Þóris Óskarssonar, kom út ár-
ið 1994.
Útgefandi er Mál og menning. Kápu
hannaði Margrét Laxness. Bókin er
333 bls., prentuð í Odda.
Stílbrögð
Leyndarmálið
hennar ömmu er
myndabók um
ævintýralega at-
burði eftir Björk
Bjarkadóttur.
Óli býr í gömlu
húsi í rólegum
bæ. Amma hans
býr uppi á lofti.
Allir halda að hún sé venjuleg gömul
kona sem prjónar sokka og segir
sögur. Aðeins Óli veit að amma á
sér leyndarmál og daginn sem hann
verður sex ára fær hann að kynnast
því nánar. Það verður sko dagur í
lagi!
Útgefandi er Mál og menning.
Bókin er 25 bls., prentuð í Dan-
mörku. Verð: 1.990 kr.
Börn
Næturaugu nefn-
ist níunda ljóða-
bók Þórarins
Guðmundssonar.
Bókin hefur að
geyma 50 ljóð.
„Hér kallast á
maður og um-
hverfi. Áhrifin tíð-
ast án endi-
marka. Maðurinn
í umfangsríkri smæð og umhverfi í
risamikilleik, jafnvel í minnstu ögn,
vefa hvort öðru búning,“ segir í frétta-
tilkynningu útgefanda.
Höfundur gefur út. Bókin er 80 bls.,
prentuð í Offsetstofunni á Akureyri.
Ljóð
þjóðskálda. Þar er að
finna vandaðan, hefð-
bundinn skáldskap þar
sem fornir hættir eru
leiddir til öndvegis. Yrk-
isefnin eru einnig í hefð-
bundnum farvegi: Ástar-
ljóð, náttúrukveðskapur,
frásöguljóð og tækifær-
isljóð. En í bók Sverris er
einnig að finna flokk ljóð-
sagna, minningarbrot frá
æskuslóðum á Eyrar-
bakka þar sem formið er
frjálsara enda þótt
skáldið sé ávallt með
ljóðstaf í hendi.
Sverrir er hrifnæmt
skáld þótt hann sé lítið fyrir orða-
gjálfur. Sveitin og rómantíkin hald-
ast í hendur í ljóðum hans. ,,Þú býrð í
brjósti mínu / sem blóm um vordag
langan / fyllir hvamminn fríða / fögr-
um lit og angan.“ Það er dálítill
haustbragur á bókinni. Skáldið er
komið á efri ár og viðfangsefnin mót-
ast af því og nafn bókarinnar, Lauf-
vindar, undirstrikar hausthljóðið í
vindi tímans. Nokk-
urs saknaðartóns
gætir, ekki síst í
ljóðaflokknum Átján
ljóðsögur af Eyrar-
bakka þar sem skáld-
ið vitjar æsku sinnar.
En söknuðurinn er
ekki orðaður með
mærð. Slíkt er skáld-
inu fjarlægt. Heldur
vaknar hann af
myndum ljóðaflokks-
ins.
Meginstyrkur
Sverris felst í vönd-
uðum vinnubrögðum,
djúpstæðri þekkingu
á háttum og ljóðmáli og skarpri nátt-
úrusýn. Minningarljóð um Sæbóls-
bræður hefst á erindi sem opnar
okkur sýn af hafi inn í Ingjaldssand
við Önundarfjörð:
Yst við útnesgjögur
opnast sendin vík,
á báðar hendur hamar
með himingnæfa brík.
Saltur silfurgári
sandinn hreinan þvær,
en hafið brimsins hörpu
við hamravegginn slær.
Það er einkenni bestu hagyrðinga
að orðin virðast aldrei þvinguð vegna
formsins eða orðaröð svo óeðlileg að
til lýta þykir. Minni háttar skáldum
er þessi list ekki gefin. Það vekur at-
hygli mína hve auðveldlega og
áreynslulaust orðin virðast falla í
skorður skáldskaparins í bók Sverr-
is. Áralöng þjálfun er þar að baki og
djúpstæð þekking á máli. Oft er
skáldskapurinn kliðmjúkur og ljúf-
ur, ekki síst í ástarljóðunum og nátt-
úrukvæðunum.
Laufvindar er vönduð ljóðabók í
alla staði, fallega innbundin og í raun
til fyrirmyndar hvað frágang snertir.
Í henni er að finna hefðbundinn
skáldskap þar sem hvergi er slegið
af kröfum til máls og forms og inn-
haldið tengist ástinni, landinu og líf-
inu í fortíð og nútíð.
Þú býrð í brjósti mínu
LJÓÐABÓK
Laufvindar
SVERRIR PÁLSSON
Höfundur gaf út. 2003 – 135 bls.
Skafti Þ. Halldórsson
Sverrir Pálsson
ÞAÐ er um það bil hálf öld síðan
Steinn Steinarr lýsti yfir andláti hins
hefðbundna ljóðforms. Sú tímamóta-
yfirlýsing ruddi að sönnu nútíma-
ljóðinu braut enda meðtók hún nú-
tímann og breytta þjóðfélagsháttu.
En hún varð aldrei bautasteinn hefð-
arinnar. Hefðin lifir enn góðu lífi,
hefur aðeins þokast í skuggann.
Mörg okkar fremstu skáld grípa
meðfram til hefðbundinna hátta,
menn á borð við Hannes Péturssson,
Matthías Johannessen og Þórarin
Eldjárn og ungskáld seinni ára eru
sum hver að glíma við eddunnar arf.
Svo yrkja enn skáld sem ólust upp
við ym hinna eldri hátta.
Sverrir Pálsson er eitt þeirra
skálda og bók hans Laufvindar sver
sig í ætt við skáldskap fyrri tíma
„HIÐ íslenska raunsæi er einkar
áhugavert. Íslenskir lesendur vilja
helst finna beina samsvörun við
raunveruleikann í skáldsögum. Ég á
því von á að vera spurður hvaða fólk
þessar persónur mínar séu, hvar
megi finna þær í veruleikanum. Það
hefur lengi loðað við Íslendinga að
lesa allar bókmenntir eins og Íslend-
ingasögur, líkt og þeir vilji trúa því
að það sem sagt er frá hafi raun-
verulega gerst. Það skemmtilega í
þessu er auðvitað sú staðreynd að
veruleikinn er líka skáldskapur, og
það misjafnlega góður,“ segir Berg-
sveinn Birgisson, höfundur skáld-
sögunnar Landslag er aldrei asna-
legt sem Bjartur gefur út.
Þetta er fyrsta skáldsaga Berg-
sveins en hann hefur áður gefið út
tvær ljóðabækur. Sú fyrsta hét Ís-
lendingurinn og kom út 1992.
„Hana var ég mikið skammaður
fyrir. Það er mikið vítamín í því að
vera skammaður, einkum þegar
maður tekur það ekki of alvarlega.“
- Getur ekki verið erfitt fyrir ungt
skáld að taka við miklum skömmum?
„Það er þarna sem valið liggur á
milli þeirra sem halda áfram og
þeirra sem gefast upp.“
Hér skýtur upp kollinum kenning
um darvinisma í skáldskapnum.
„Þetta er spurning um þörfina til
að yrkja eða ekki. Ef bókmenntir
eiga bara að vera eins og postulíns-
málun gefast menn upp við skamm-
ir.“
Önnur ljóðabók Bergsveins Inn-
rás Liljanna kom út árið 1997.
„Henni var vel tekið.“
Forn í hugsun
Við verðum sammála um að þörfin
til að vita hver sé manneskjan að
baki skáldsagnapersónu sé ekki
bara bundin við söguna heldur höf-
undinn líka. Hver er Bergsveinn
Birgisson? Hann færist undan svör-
um en segist vera 32 ára, alinn að
einhverju leyti upp í Kópavogi, hafi
verið talsvert til sjós og stundað
ferðalög um heiminn. Undanfarin
sjö ár hefur hann búið í Noregi og
skrifar doktorsritgerð um drótt-
kvæði við Björgvinjarháskóla. Ein-
hvern veginn kemur viðfangsefnið
ekki á óvart því maðurinn er dálítið
forn í viðkynningu, kemur fyrir eins
og heimspekilega þenkjandi bóndi
eða sjómaður og vill ræða málin á
göngu fremur en sitjandi við borð yf-
ir kaffibolla.
„Þú mátt alveg segja að ég sé forn
í hugsun. Það hefur verið sagt við
mig áður. En ég spyr á móti: Hvað
er að vera nýr í hugsun? Og hvaða
hugsun er ný? Það er búið að hugsa
svo mikið fyrir mann af gengnum
kynslóðum að það er óþarfi að eyða
tíma að hugsa allt upp aftur. Það
minnir dálítið á að hlaupa í hring,
þegar maður vill áfram. Ég myndi
kalla það vanvirðingu við gengnar
kynslóðir. Einu nýju hugsunina í
dag er að finna í skammtaeðlisfræði
og sú hugsun virðist ekki beint vin-
sæl hjá fjöldanum.“
Viðtalið fer fram meðan við göng-
um um auðar götur Garðarbæjar á
þriðjudagsmorgni. Þar er þó ekki að
sjá að margir hafi gengið á undan
okkur. „Það er rólegt hér í Garða-
bænum. Ég hef aldrei mætt mann-
eskju á gangi hérna. Fólk keyrir á
milli húsa. Bakkar jafnvel þegar
ekki tekur sig að snúa.“
Hann segist hafa viljað snúa svo-
lítið á hina hefðbundnu skáldsögu.
„Mér finnst ríkja eins konar þegj-
andi samkomulag um hvernig skáld-
sögur á að skrifa. Ég reyndi að
skrifa þessa bók þannig að sagan
kæmi eins og ósjálfrátt viðhengi við
dagbókarskrif. Ég er mikið innblás-
inn af munnlegum frásagn-
armönnum og held að þar megi finna
kjarnann í allri frásagnarlist. Að
segja sögu er gömul hugsun, full af
einhverju óræðu og náttúrlegu.“
Flórur
hugsunarinnar
Landslag er aldrei asnalegt lýsir
lífinu í íslensku sjávarþorpi. Þar seg-
ir m.a. frá trillukörlum lítt upp-
næmum fyrir hávaða heimsins. Eru
þetta aðstæður sem Bergsveinn
þekkir af eigin raun í gegnum sjó-
mennskuna? „Já, ég hef kynnst
þessum aðstæðum og fannst sjálf-
sagt að nota þá umgjörð en meg-
inþemað má finna um víða veröld í
dag. Í Kína, Evrópu eða Rússlandi
þar sem lítil gróin menningar-
samfélög verða að víkja fyrir stærri
einingum í nafni hagræðingar og
hagvaxtar.“
– Það fer ekkert á milli mála hvor
á samúð þína?
„Ég er ekkert hræddur við að
benda á afleiðingar þess ef rof verð-
ur á menningunni og við missum
tengslin við upprunann. Tungumál
okkar er sprottið úr landbúnaði og
fiskveiðum. Þessi uppruni glatast ef
alþjóðahyggjan á að taka yfir. En
hún þarf ekki að taka yfir á allan
hátt. Áhugi minn á tungumálum hef-
ur beint athygli minni að því að
mörg orð og áherslur eru hverju
tungumáli svo sérstök að ekki er
hægt að þýða þau á önnur tungumál.
Tungumál eru eins og blóm. Tungu-
mál eru flórur hugsunarinnar og
þegar þjóð missir tengslin við tungu-
mál sitt missir hún líka tengslin við
allt sem hefur verið hugsað á tungu-
málinu. Það hlýtur að vera snauðari
menning en áður.“
– Ertu rómantískur höfundur?
„Nei, því fer fjarri. Ég er endur-
reisnarmaður. Mér finnst róman-
tíkin vera alltof viðkvæm og brútal í
senn. Hún hefur aldrei hugnast mér
óútþynnt.“
Hlutverk skáldsins
Hann segist þó ekki vera ýkja
hrifinn af því að láta skipa sér á bás
sem einhver ákveðin gerð af höfundi
og tekur dræmt í þá tillögu að þjóð-
erniskennd liggi á bakvið brýningu
hans um að varðveita menningu og
tungu.
„Þjóðerniskennd er mjög misnot-
að hugtak í dag. Ég myndi frekar
kalla bókina stúdíu í átökunum milli
hins veika og sterka. Í menningu
okkar blasir við að síðkapítalistíska
hagvaxtarhugsunin er sterk. Sterk-
ust jafnvel.
– Hvað er veikt?
„Það eru litlu einingarnar, merk-
ingarskapandi smábúskapur, krafta-
verkið og kærleikurinn jafnvel. Eig-
inkonan er veik á meðan hóran er
sterk. Þannig mætti áfram telja.
Samt sem áður held ég að til séu lög-
mál í mannlegum veruleika. Oft er
það þannig að hinn veikari er í raun-
inni sterkari því hann þarf að bera
veikleika hins sterka.“
– Sérðu höfundinn, skáldið, í hlut-
verki sjáandans, boðbera sannleik-
ans í þessu samhengi?
„Mér sýnist lífið ekki snúast um
sannleika nú á tímum. En það þýðir
ekki að maður eigi að dansa ein-
hvern Hrunadans inn í dauðann.
Staðreyndin er sú að manneskjan
þjáist meira við vissar aðstæður en
ekki aðrar. Manneskjan er einmitt
það sem er sáð í hana. Ég held að
aldrei hafi verið meiri þörf en nú á
því að hafa einstaklinga á meðal okk-
ar sem geta greint kjarnann frá
hisminu. Einstaklinga sem geta lesið
fram í tímann, aðeins lengra en sem
nemur árshugsun hagfræðinnar og
aðeins dýpra líka. Ég held að þessi
gamla hugmynd um sjáandann hafi
breyst yfir í þörf fyrir greinendur á
samfélagið. Vandamál akademíunn-
ar í dag er sérhæfingin sem auðveld-
lega getur leitt til þröngsýni. Hver
og einn greinir bara útfrá sinni teór-
íu. Og teóríur rúma aldrei mann-
eskjuna. Þar koma skáldin til sög-
unnar.“
Skáld kemur til sögunnar
Eftir Hávar
Sigurjónsson
Morgunblaðið/Kristinn
 Bjartur hefur gefið út skáldsöguna
Landslag er aldrei asnalegt eftir
Bergsvein Birgisson.
BERGSVEINN BIRGISSON: Kraftaverkið og kærleikurinn.