Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. SEPTEMBER 2001 7
mjög áhugavert.“ Rannsókn Ólafs beinist því að
öllum þeim þáttum sem áhorfandinn ber með
sér, auk þess sem fellur þar á milli; skynjunar-
sálfræði, félagsfræði og mannfræði. „Þessar
hugmyndir hafa átt upp á pallborðið í kjölfar
hugmynda um afbyggingu þar sem reynt er að
skoða hlutina utan frá og greina þá í sundur,“
segir hann. „Minn áhugi beinist því að upplausn
skilgreininga á borð við „viðfang“ og „hlutur“.
Einnig eru hugmyndir er varða uppbyggingu
valds, í umheiminum, listheiminum og verkinu
sjálfu, orðnar fastur þáttur í minni vinnu.
Á undanförnum 50 árum hefur akademísk
hefð byggst á neikvæðu viðnámi við ríkjandi
gildi. Þegar ég hóf nám, í lok 1989, var Foucault
efst á baugi með einskonar uppbrotshugmyndir
sem byggðust á því að heimurinn væri að sundr-
ast. Módernisminn var liðinn undir lok og póst-
módernismi tekinn við. Í kjölfarið fylgdi upp-
lausn og hugmyndafræðilegt gjaldþrot. Sjálfur
hef ég alltaf verið ótrúlegur bjartsýnismaður og
fannst ekkert erfitt að átta mig í þeirri tákn-
fræðilegu óreiðu sem ríkti. Mér fannst Mtv frá-
bært.“ segir Ólafur hlæjandi.
„Ég sá að sjálfsögðu að það byggðist á auglýs-
ingaskrumi eins og allt hitt, en hafði samt rosa-
lega gaman af því, í það minnsta var það langt
frá því að marka heimsendi. Ég vildi vera bjart-
sýnismaður og þannig tókst mér að vera óút-
reiknanlegur,“ útskýrir hann. „Vegna þess hve
gagnrýni er algeng í dag í samfélaginu, er hægt
að hafa meiri áhrif með því að vera ekki í and-
stöðu við allt. Það er auðvitað langt síðan frum-
kvöðlar í viðskiptaheiminum uppgötvuðu þetta,
en akademísk þróun er í eðli sínu íhaldsamari.
Maður verður að gera sér grein fyrir hve listin
er orðin margþætt fyrirbrigði og hversu langt
hún er komin í sinni þróun, - það er í raun ekkert
eftir nema strúktúrinn sem hún sprettur úr.“
Til þess að átta sig á hvaða hlutverki menn-ingin gegnir í þjóðfélaginu segir Ólafurað maður verði að vita hvaða kraftar eruvirkir innan þess, enda öðlast þátttaka
manns þá annað vægi. „Ef maður lítur á þessa
virku krafta sem hreyfingu í tíma eða rúmi; sem
fólk, bíla og hús, er koma og fara, vörur sem eru
keyptar og seldar, o.s.frv. – þá er menningin
einn þessara krafta. Væntingar fólks eru líka
hreyfiafl eða kraftar, og sömuleiðis minnið. Og
þegar ég gerði þessa uppgötvun fékk ég aftur
trúna á að það væri þess virði að vera listamað-
ur, þar sem listin væri hluti af samfélaginu. Og
það á sama tíma og maður trúir því að listaverk-
ið sem hlutgerving sé ekki til.“
Hann nefnir til útskýringar á þessum hug-
leiðingum sínum að mynd á vegg sé ekki dýna-
mísk lengur, „en þegar fólk upplifir listaverk og
verkið breytir einhverju eða varpar ljósi á eitt-
hvað, þá er það dýnamískt ferli sem hefur þýð-
ingu. Myndin sjálf er ekkert nema strigi og
málning.“
Hvað íslensku samfélagi viðkemur finnst
Ólafi þær hugmyndir sem hann er að reifa
tengjast þeim vanda sem við blasir í listum hér.
„Íslendingar eru ekki enn farnir að hugsa um
menningu sem hluta af veru sinni. Hér er menn-
ingunni haldið fyrir utan einstaklinginn, sem
áþreifanlegu fyrirbrigði eins og ég útskýrði áð-
an. Það er því afar mikilvægt að negla niður
hvað menning er, svo fólk sé ekki að misskilja
hlutverk hennar. Fyrir mér snýst menning fyrst
og fremst um þessa virku krafta sem ég hef ver-
ið að tala um, eða hreyfiafl lifandi samfélags eins
og það birtist sem kerfi. Hlutverk menningar er
að veita þessum kröftum hugmyndafræðilegt
viðnám.
Vegna smæðar samfélagsins hefur Ísland
töluverða sérstöðu. Það er auðvelt að leysa virka
krafta úr læðingi á Íslandi þannig að eftir því sé
tekið. Það er auðvelt að hafa áhrif á svona lítið
land. – Að vísu finnst mér líka að það sé stund-
um einum of auðvelt að hafa áhrif á fólk hérna.
Ein jólabók eða skandall á Kaffibarnum getur
gert mann heimsfrægan á Íslandi, sem er dálítið
sérstakt en gæðir samfélagið að sjálfsögðu lífi.
En þegar allt kemur til alls er ekki litið á
menninguna hér sem virkt afl, heldur fremur
sem einhverskonar eftirmynd af okkur sjálfum.
Þannig var listin í gamla daga alls staðar í heim-
inum. Hún miðaðist þá við að koma auga á til-
tekinn vanda og tjá hann t.d. á striga. Þannig
var vandinn negldur niður eða öllu heldur festur
á strigann, – búið var að skapa ákveðna mynd af
honum sem fólkið gat virt fyrir sér. Og um leið
var vandinn kominn út fyrir áhorfandann, sem
mynd af einhverju sem þó bjó oftast innra með
honum. En að mínu mati er myndin ekki til og
því getur menningin ekki verið fólgin í henni
sem slíkri, né heldur einhverjum öðrum hlut
sem þjónar sama hlutverki og mynd. Menningin
liggur í huglægu sambandi á milli áhorfandans
sem virðir myndina fyrir sér og myndarinnar
sjálfrar,“ útskýrir Ólafur, og það er greinilegt
að þessi grundvallar viðhorfsbreyting til listar-
innar er honum mjög hugleikin.
Að sjálfsögðu má ekki gleyma hve hug-takið menning er ennþá nýtt hér álandi og sömuleiðis tilfinningin fyrirþýðingu þess,“ viðurkennir Ólafur.
„En það sem er svo sérstakt við nútímalistina er
að þar mætum við algjörri blöndu af öllu því sem
telst til félagslegra vísinda; svo sem arkitektúr,
skipulagsfræðum, náttúrufræðum og heimspeki
– auk andstæðnanna sem felast í þessu öllu. All-
ir þessir þættir eru til staðar hér á landi og því
er mjög mikilvægt að átta sig á mikilvægi þess
að geta rannsakað þá á háskólastigi. Ég veit að
það er búið að berjast mikið fyrir því að breyta
Listaháskólanum hér í þá veru að hann geti
staðið undir nafni, en bjóði ekki bara upp á
kynningu á flestum sviðum. Hann þarf að verða
raunveruleg akademía sem hefur vægi í sam-
félaginu, Íslendingar þurfa ekki síður á slíkri
stofnun að halda en aðrar þjóðir.“
Ólafur brosir og segir að það megi spyrja sig
hvort orðræða af því tagi sem hann er að fjalla
um geti átt sér stað í skóla þar sem nemendur
fara í fjögurra mánaða sumarfrí. „Það er lýsandi
dæmi um hugarfarið sem hér ríkir. Þó alls ekki
sé hægt að kenna skólanum um, verður engu að
síður að breyta þessu. Annars nota Íslendingar
það oft sem afsökun að þeir séu svo lítil þjóð að
það taki því ekki að hafa kennslu í þessu eða
hinu, en það má ekki hugsa þannig. Við erum
fjórða ríkasta þjóð í heimi og hér er mjög hár
standard á öllum hlutum. Það mætti alveg eins
spyrja af hverju Íslendingar eigi ekki færri tölv-
ur fyrst þjóðin er svona lítil. Einmitt vegna þess
hve þjóðin er lítil, er svo auðvelt að breyta hlut-
unum hratt. Það er miklu minna mál að leysa
þau vandamál sem við höfum verið að ræða hjá
lítilli þjóð en stórri. Hugsaðu þér hvað það tæki
langan tíma í New York. Á tíu til fimmtán árum
væri hægt að gera Ísland frægt fyrir að skara
fram úr varðandi hugmyndafræði á sviði menn-
ingar og tækni. Tæknin virkar ekki ein og sér,
menningin verður að fylgja með.“
Þegar vikið er að starfi listasafnanna á Ís-
landi segist Ólafur gera sér fulla grein fyrir því
hve þau hafi úr litlu fjármagni að spila. „En ég
held að söfnin geti glímt við þann vanda með því
að skilgreina hlutverk sitt og stöðu í þjóðfélags-
kerfinu betur. Þær spurningar sem stjórnendur
safna þurfa að spyrja sig, varða þýðingu þess að
reka safn í samfélagi. Vill safnið t.d. vera utan
við samfélagið og einskonar smækkuð mynd af
því, eða vill það vera virkur þáttur í lífi allra í
samfélaginu á sama hátt og barnaskóli eða lög-
reglustöð. Söfnin geta tekist á við hlutverk sitt,
spurt sig af hverju þau eru að sýna það sem þau
sýna, og endurnýjað stefnu sína í samræmi við
það sem þau komast að með slíkri naflaskoðun.
Þjóðfélagið staðnar ekki, það er stöðugum
breytingum háð og listumhverfið ásamt
menntastofnunum verður að bregðast við þeirri
þróun.
Það sama á við um alþjóðlegt umhverfilistanna. Stofnanir á borð við British Council og DCA [Stofnun danskra sam-tímalista] í Danmörku, styðja innlenda
listamenn sína á erlendum vettvangi vegna þess
að þær líta á þá sem fulltrúa sína í alþjóðlegri
orðræðu, þar sem þeim finnst nauðsynlegt að
láta að sér kveða. Þær líta ekki á listina út frá
sjónarmiðum þjóðernis og sætta sig ekki við að
nota hana sem staðnaða táknmynd landsins. Ef
við notum DCA sem dæmi, þá senda þeir ekki
listsköpun til útlanda til þess eins að auglýsa
Danmörku, heldur til þess að vera þátttakendur
í stærri umræðu en á sér stað heima fyrir. Það
er því mjög mikilvægt að vera ekki of þjóðern-
issinnuð í þessum efnum og þá ekki síður að átta
sig á því að það sem þátttakendur bera með sér
til baka, skilar sér sem margfaldur ávinningur
inn í listheim viðkomandi lands. Sá ávinningur
hefur síðan bein áhrif á samfélagið sem heild.
Listheimurinn er áhugaverðastur þegar hann
snýst um grundvallarspurningar tengdar
þroska, hæfileika og frelsi einstaklingsins til að
skilgreina sig, en ekki frelsis í þjóðernislegum
skilningi. Í því samhengi verður hann heillandi
og virkur kraftur í þjóðfélaginu – kraftur sem
togar og ýtir,“ segir Ólafur Elíasson.
Ice Pavillion/Ísskáli, 1998. Stál, vatn, úðari, ø 3m, hæð 2,5m.
Fivefold-eye/Fimmfalt auga, 2000. Stál, spegill. Þvermál 150x75 cm.
360 degree expectation/360 gráðu von, 2001. Halógen ljós, vitalinsa.
fbi@mbl.is