Nýja dagblaðið - 20.05.1934, Qupperneq 2

N Ý J A
DAGBLAÐIÐ
Hóíel Borg
\
I dag, hvííasunnndag, og á morgun,
annan hviiasunnudag, leikur Dr. Zakál
með Ungverja sina kl. 3—5 og 7,30
iil 9 báða dagana.
I kvöld ieika báðar hljómsveitirnar
til skiptis
Mr. Jack Quinet með hljómsveit : tna
leikur uridir dansinum annað kvöld
frá kb 9.
Komið á Bovg
Botðið á Borg
Búið á Borg
SKATTSKRA
REYKJAVIKUR
liggur frammi í bæjarþingstofunni í hegningarhúsinu
frá þriðjudegi 22. maí til þriðjudags 5. júní kl. 10—20,
að báðum dögum meðtöldum.
Kærufrestur er til þess dags, er skattskrá liggur
síðast frammi og þurfa kærur að vera komnar til Skatt-
stofu Reykjavíkur, þ. e. í bréfakassa hennar, Hafnar-
stræti 10 (Edinborg), í síðasta lagi kl 24 þ. 5. júní.
Varaskattstjórinn í Reykjavík
Haíldór Sígfússon
Útiskemmtun
heldur Fríkirkjusöinuðmii n í Haínarfirði i Vidi-
stöðum annan dag Hvitasunnu, 21. þ. m.
Skemmtunin heist kl. 2V* eitir hádegi.
Til skemmtunar verður:
1. Skemmtunin sett: F. J. Arndai.
2. Söngur: Kvennakór frá Reykjavík.
3. Ræða: Dr. Guðnr Finnbogason.
4. Söngur: Kvennakór frá Reykjavík.
5. -Upplestur: Brynjólfur Jóhannesson leikari.
6. Fimleikar kvenna undir stjórn Hallst Hinrikssonar
7. Dulrænar sagnir: Fr. A. Brekkan.
8. Söngur: Kvennakór frá Reykjavík.
9. Dans á palli: Hljómsveit P. 0. Bernburg.
Stór hljómsveit frá Reykjavík leikur öðru
hvoru allan daginn.
Allir út i Viðistaöi á íyrstu útiskemtuu sumarsius
Forstöðuuefndiu
Orímsvötn og Skeiðará
Framh. af 1. síðu.
eða aðra farvegi á Skeiðarár-
sandi, en ekki valda öll gosin
jökulhlaupum. Jökulhlaup er
það nefnt, þegar stórar spildur
springa framan af jöklum og
vatnaflaumur ber fram rastir
af stóreflis jökum. Mestu og
tíðustu jökulhlaupin verða nú
eins og kunnugt er úr Kötlu-
jökli og Skeiðarárjökli og má
vart í milli sjá, hvor hlaupin
séu stórfelldari, en Skeiðarár-
hlaupin eru miklu tíðari.
Um sjálfar eldstöðvamar í
Vatnajökli vita menn ótrúlega
lítið. Suðvesturhluti jökulsins
er ómældur og ókannaður. Þeg -
ar gos verða sést reykjarmökk-
ur úr byggðum og vöxtur eða
hlaup koma í árnar. I annálum
og eldri heimildum eru gos
þessi ýmist talin í Vatnajökii,
Síðujökli, Skeiðarárjökli eða
stundum í Grímsvötnum. Á síð-
ari öldum vita menn ekki með
vissu við hvað er átt með
Grímsvötnum. Lengi var- álitið,
að það væri Grænalón sunnan
undir Grænafjalli í NV-kverk
Skeiðarárjökuls. Þessa skoðun
höfðu Sveinn Pálsson og Bj.
Gunnl. Nú vita menn að engar
nýlegar eldstöðvar eru við
Grænalón. Spurningin er því
hvort ömefnið Grímsvötn tiafi
nokkurn tíman átt við sérstak-
an stað, eða það hefir myndast
sem þjóðsögn og ef til vill ver-
ið sett í samband við grösugar
sveitir og útilegumannabyggðir
inni á milli jökla. Mér hefir
dottið í hug ein hugsanleg
skýring á þessu Grímsvatna-
nafni og skal í stuttu máli gera
grein fyrir henni. Árið 1919
fóru tveir sænskir fræðimenn
austur yfir Vatnajökul. Þeir
kváðust þá hafa fundið eldgíg
mikinn í jöklinum um 25—30
km. norður af Miðfelli, en svo
nefnist fjallaklasi í suðurbrún
Vatnajökuls norður af Skapta-
felli. Gígdalurinn kvað vera um
7 km. að lengd með bröttum
hömrum og jökulhengjum allt í
kring. Botninn var auður að
mestu, en jakar hrundu sum-
staðar niður úr jökulhengjun-
um í kring. Stöðuvatn var í
vestanverðum gígnum, en sand-
ar og vatnsrásir austan til.
Gáfu þeir dalnum nafnið Svía-
gígur.
Það er nú ætlan mín að
þessi gígur séu Grímsvötn og
hafi þau verið þekkt fyr á öld-
um, en síðan fallið í gleymsku,
nema sjálft örnefnið. Tilgátu
þessa má styðja með því að
talið er í gömlum máldögum
frá 16. öld, að Möðrudalskirkja
hafi átt ítök um skógarhögg í
Bæjarstaðas'kógi, en Skaptafell
átt í staðinn hagbeit þar
nyrðra. Munnmæli herma enn-
fremur að leið hafi verið farin
upp úr Marsárdal og norður yf.
ir jökul vegna þessara ítaka.
Á. Magnússon heyrði á ferðum
sínum, að þessi leið hafi verið
farin fram á 16. öld. Ég hygg
að munnmæli þessi séu ekki
markleysa ein, heldur að leiðin
hafi verið farin og \>k legið
framhjá Grímsvötnum eða gíg
þeim, sem áður var lýst. Þegar
leiðin lagðist að fullu niður,
hefir staðurinn gleymzt, en ör-
nefnið geymzt og sum gos í
jöklinum verið kennd við það.
Gos þau, sem tengd eru við
Grímsvötn í gömlum heimild-
um, hafa átt sér stað 1598,
1685, 1706, 1716 og 1766. Loks
talar Björn Gunnlaugsson um
Grímsvatnamökk árið 1839, er
hann var við mælingar á Suð-
urlandi. Gos hafði orðið í jökl-
inum og hlaup í Skeiðará árið
áður. Björn mældi stefnu á
mökkinn frá Arnardranga í
Meðallandi og bar stefnuna
norðan við fjallið Björninn upp
af Fljótshverfi. En það bendir
á að gosstaðurinn hal'i verið
nokkuð vestur af Svíagíg eða
Grímsvötnum, sennilega við
Vatnajökulsgnípu. I þessu sam-
bandi ber að geta þess, að
Björn Gunnl. kallaði Grænlón
Grímsvötn á uppdrætti sínum
og hefir þá álitið að mökkurinn
ætti þar upptök.
Eldstöðvum í Vatnajökli er
vaíalaust svo háttað, að þær
eru bundnar við eina eða fleiri
sprungur eða eldgjár undir jökl
inum, en gosin brjótast út
á mismunandi stöðum.
1 eldfjallasögu Þorv. Thor-
oddsen eru alls talin 38 gos i
Vatnajökli vestanverðum. A
14., 16. og 17. öld eru þau alls
talin 6, á 18. öld 10, á 19. öld
19. Á þessari öld, það sem af
er, hafa þau orðið 4, sem sé
1903, 1910, 1922 og 1934. Með
gosunum 1903 og 1922 fylgdu
stórhlaup í Skeiðará, en 1910
kom aðeins vatnsflóð. Hinsveg-
ar hljóp Skeiðará 1913.
I gosinu 1922 bar gosmökk-
inn frá Skaptafelli yfir Þumal,
sem er hvass tindur á Miðfells-
egg, h. u. b. í hánorður frá
Skaftafelli. Bendir það til, að
gosið hafi -orðið í Svíagíg eða
Grímsvötmun. 1903 bar gos-
mökkinn vestar, eða yfir Blá-
tind, og bendir það á eldstöðv-
arnar 1838 og 1883, norður af
Grænafjalli. Kemur það og
heim við athugun Hannesar á
Núpstað, sem sá greinilega eld-
stöðvarnar 1903 af fjallinu
Björninn.
Væntanlega verða rannsókn-
arferðir þær, sem nú hafa ver-
ið farnar til eldstöðvanna í
Vatnajökli til þess að skera úr
mörgu því, sem hingað til hef-
ir verið byggt á getgátum ein-
um.
Eins og áður er getið, kemur
Skeiðará undan austurhorni
Skeið,arárjökuls. Rennur hún
fyrst í einum farvegi ca. 4 km.
suð-austureftir fyrir mynni
Markárdals yfir að Skaftafelli.
Þar slær hún sér suður á bóg-
inn og greinist í fleiri og fleiri
kvíslar fram sandinn. 1 þessum
farvegi mun Skeiðará hafa ver-
ið síðustu tvær aldirnar, en áð-
ur kom aðal vatnsinagnið und-
an jökli miðsvæðis á sandinum
og hét þar áður „gamli farveg-
ur“.
Vegurinn yfir sandinn frá
Núpsvötnum að Skeiðará er um
30 km. Mestur hluti sandsins
er hnullungsmöl, ónotaleg við
fótinn og þreytandi. Má því
ætla 5 klst. ferð milli vatna.
Víða eru ker og bollar í saná-
inn eftir ísjaka, sem þnr hafa
sezt og bráðnað. Slík l,er eru
hættuleg eftir hlaupin ag hefir
viljað til, að maður og hestur
hafi horfið í slíkt kviksendi.
Þegar kemur að Skeiðará
sjálfri gefst óvönum vatna-
manni á að líta. Farvegurinn er
breiður og flatur sandurinn.
Það eru engar ýkjur, að straum
rastirnar í aðalkvíslunum eru
svo uppbólgnar, að þær sýnast
bringuvaxnar í rniðju og hærri
en eyrarnar. Þær eru blátt á-
fram „svellandi“, eins og stúlk-
urnar hér í Reykjavík komast
að orði. Og að sjá li'. ernig
freyðir á brjóstum hesíanna,
,sem á undan fara! Og finndu
hvernig þinn hestur hallar sér
í strauminn. Nú reynir á „livort
sjóðandi straumiðufall eða
brjóstþrýstinn klár heíir bet-
ur“. Vatnið er ef til vil) ekki
nema vel á miðjar síðui, en
straumurinn freyðir á herða-
kambi. Ef hesti slær flötum í
Skeiðará eða hann lendir í o-
stæðri stx'aumrás, þarl' eklú að
búazt við að hann geti syrit,
heldur að hann kastist um og
velti eins og kefli undan
straumnum fram af brotinu.
Ég veit ekki hvernig öðrum
er farið í því efni, en mér
finnst eitthvað heillandi og kitl
andi notalegt að ríða straum-
vötn á vitrum og traustum
hesti. Sjaldan sannast betur en
þá orð Einars Benediktssonar:
„Maður og hestur, þeir eru
eitt------þér finnst hvernig
æðum alls fjörs er veitt, úr
farveg einum að sömu taug
__i(
Skemmtilegasta straumvatn,
sem ég hefi riðið er Skeiðará,
en aðeins á skaptfellskum hesti
vildi ég leggja í hana í vexti.
Þegar hlaupin koma í Skeið-
ará er hún engum fær nema
fuglinum fljúgandi. öræfingar
hafa það fyrir satt, að venju-
lega líði 7 ár milli hlaupa, en
þetta virðist þó nokkuð á reiki.
Sveinn Pálsson segir (1794) að
venjulega sé talið, að 20 ár líði
milli hlaupanna. Á árunum 1812
—1934 munu alls vera talin 12
jökulhlaup í Skeiðará og svar-
ar það til, að hún hafi hlaupið
10. hvert ár. Á því tímabili
hafa lengst liðið 19 ár og
skemmst 6 ár á milli. Á árun-
um 1852—1934 hafa orðið 9
hlaup og verða þá 9 ár á milli.
T. d. um jökulhlaupin skal ég
nú geta í stuttu máli um hin
helztu sem orðið hafa á síðustu
ái-atugum eftir heimildum Þ.
Þ. Thoroddsen.
1. í janúar 1873 hljóp Skelo -
ará og að kvöldi sama da s
Súla eða Núpsvötn. Allur sar, ' •
urinn frá Lómagnúp austur ao
Skaptafelli var í einu flóði.
9. janúar braust eldgosið ut.
Sást eldstólpi um nóttina úr
Rvík í stefnu á Lágafell. Tals-
verð aska féll á Síðu og nær-
sveitum. í Suðursveit og Mýr-
um í Hornaf. varð öskulagið 5
cm. Gosið virðist hafa verið
NV af Grænafjalli.
2. 1883 var eldur uppi í
Framh. á 3. síðu.