Nýja dagblaðið - 03.11.1937, Blaðsíða 3

NÝJA DAGBLAÐIÐ
3
Er rádlegi að reísa nýja
síldarverksmiðju
á Raufarhöfn ?
Eitir Hólmsteín Helgason
\ÝJA DAGBLAÐIÐ
Útgefandi: Blaðaútgáfan h.f.
Ritstjóri:
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON.
Ritstj órnarskrf stof urnar:
Hafnarstræti 16. Simi 2353.
Afgr. og auglýsingaskrifstofa:
Hafnarstræti 16. Sími 2323.
Áskriftargjald kr. 2.00 á mánuði.
í lausasölu 10 aura eintakið.
Prentsmiðjan Edda h.f.
Sími 3948.
Gefjun íær ekki
að vinna
Þau tíðindi gerðust í gær-
morgun norður á Akureyri, að
verkamannafélagsskapur í
bænum sendi 30 menn að verk-
smiðjum Sambandsins við
Glerá, og krafðist þess að tæp-
lega 200 menn, sem hafa þar
fasta vinnu, legðu þegar niður
starf. Jafnframt hótuðu þessir
menn að leggja flutningabann
á Sambandið á Akureyri og
starfsemi þess þar og Kaupfé-
lags Eyfirðinga.
Hér eru að gerast atburðir
sem vel geta orðið þýðingar-
miklir í atvinnusögu landsins.
Samvinnumenn landsins eru
með margra ára þrautseigri og
framsýnni vinnu búnir að
koma upp nokkrum stórmerki-
legum iðnfyrirtækjum: Gefjun
til að vinna fullkomna dúka úr
íslenzkri ull, sútunarverk-
smiðju til að verka skinn og
húðir og skógerð til að gera skó
á íslendinga úr framleiðslu-
vinnu landsmanna.
Sambandið á allar þessar
verksmiðjur, og auk þess nokkr-
ar um land allt. Nálega 10 þús.
heimili um land allt eru eig-
endur þessara fyrirtækja. Og
miklu fleiri landsmenn njóta
verksmiðjanna. Þaðan hafa
tugir þúsunda af íslenzku þjóð-
inni fengið fatnað sinn á und-
angengnum árum. Og þaðan
vænti þjóðin að fá meira og
meira af skófatnaði sínum og
skjólfötum úr íslenzkum skinn-
um.
Þessar verksmiðj ur Sam-
bandsins á Akureyri eru lang-
dýrasta, langfullkomnasta og
langbezt starfrækta iðnfyrir-
tæki á landinu. Alþýðuflokkur-
inn hefir sjálfur reynslu um
það, að það er miklum erfið-
leikum bundið að láta iðnfyrir-
tæki bera sig og gera gagn.
Allra nýjustu dæmin um slíka
erfiðleika eru síldarbræðslurn-
ar á Seyðisfirði og Norðfirði.
Ríkið hefir hjálpað báðum
þessum iðnfyrirtækjum stór-
lega. En nú eftir hið mesta
sildarsumar, er talið meir en
ólíklegt um bæði þessi fyrir-
tæki, að þau taki aftur til
starfa nema ríkið veiti þeim
enn meiri hjálp.
Vitneskjan um þessa og aðra
erfiðleika nýrra iðnfyrirtækja
hefði átt að gera leiðtoga
verkamanna mjög varfærna í
aðbúð að slíkum fyrirtækjum.
En reynslan sýnir að svo er
ekki.
Starfsfólkið í verksmiðjum
Sambandsins var betur sett en
nokkurt annað verkafólk á Ak-
I.
Þegar litið er til baka yfir
sildarvertíðir síðustu tveggj a
ára, og þó einkum þá síðustu,
sl. sumar, hlýtur hver hugsandi
maður að gleðjast yfir því,
hversu náttúran hefir verið
gjöful á þessu sviði, þegar allar
aðrar bjargir virtust bannaðar,
til að halda verulega uppi af-
komu þjóðarinnar, og gera
henni kleyft að halda áfram að
lifa sjálfstæðu menningarlífi.
En „það er engin rós án
þyrna“, og svo er einnig um
þessa gleði yfir hinum gjöfulu
síldveiðum síðustu vertíða, og
ætla ég þar, að ég tali ekki síður
fyrir munn síldveiðimanna en
fyrir mig, sem hefi aðeins verið
áhorfandi. En ég verð að segja
það, að mig hefir ekkert tekið
sárara um atvinnumál og af-
komu, einstaklinga og heildar,
en að sjá fjölda af skipum og
bátum liggja dag eftir dag við
bryggjurnar, í mestu blíðviðr-
um hásumarsins, full af sild, og
bíða löndunar. Og sjá hina
hraustu sjómenn okkar, aðgerð-
arlausa í kös, í hinum þröngu í-
búðum smáskipanna, eða vera að
slæpast, daga og nætur í landi,
og þá jafnvel stundum að sumir
einstaklingar þeirra taka ýmis-
legt það fyrir, til að dreifa
tíma og leiðindum, sem öll-
um aðilum væri betra að
ekki væri aðhafzt. En eitt-
hvað þarf iðjulaus hönd og
hugur að vinna. Og á meðan
grotnar síldin niður í skipunum,
og verður léleg og nálega ónýt
vara stundum, auk þess sem
hún tefur stórkostlega fyrir
vinnuafköstum verksmiðjanna,
og skapar jafnframt lakari
framleiðsluvörur.
En utan við höfnina og hvar-
vetna á miðunum veður síldin í
stórum torfum, og þegar eitt-
hvað af skipunum losnar, til að
veiða hana, og kemur með full-
ureyri. Húsakynni og vinnu-
skilyrði eru hin beztu. Verk-
stjórar og yfirmenn sanngjarnir
og mannúðlegir. Frá hálfu
Sambandsins var gert fjölmargt
til að verkamenn i þessum verk-
smiðjum hefðu hlýlegri og betri
aðstöðu á margan hátt, heldur
en tíðkast hjá gróðamönnum.
Reynslan er líka sú, að megnið
af starfsfólkinu fann ekki neina
þörf til að ganga í kröfufélög
móti húsbændum sinum, og er
algerlega mótfallið verkfalli því,
sem hér er hafið. Og allra mest
er það þó mótfallið ofbeldi og
ofsa þeirra manna, sem hafið
hafa þessa deilu.
Framkoma Jóns Sigurðssonar
erindreka og félaga hans er því
einkennilegri, þar sem að það
eina, sem Akureyri vantar, er
atvinna handa óbreyttum verka-
mönnum. Starfsfólk Sambands-
ins á Akureyri er eins og gróður-
sæl eyja í stóru sandhafi. Þetta
fermi af nýrri síld á vinnslu-
staðinn, eru þar fyrir skip sem
eru að losa, og bíða eftir að losa,
meira og minna skemmda vöru,
en þau sitja fyrir. Hin, sem
koma með nýja og óskemmda
vöru, eru dæmd til að biða, og
láta sína síld verða eins, eða
neyðast til að sigla langar leið-
ir, eins og úr Þistilfjarðarflóa
til Siglufjarðar eða lengra, til
að losa, og eyða í það tíma, sem
þau gætu notað til að ná 2—3
hleðslum af síld, auk þeirrar
áhættu, sem því fylgir, eins og
skipin eru venjulega hlaðin og
með báta í eftirdragi.
Þannig er fullnægt öllu rétt-
læti um þessi mál, og er fátt
annað en gott hægt um það að
segja, með þeirri aðstöðu, sem
fyrir hendi er, þótt bágt sé til að
vita.
II.
Eins og vænta má, þegar um
vandamál er að ræða, verða
menn ekki á eitt sáttir um
hvernig bezt verði fram úr
ráðið, svo þær framkvæmdir,
sem gerðar eru til að bæta úr
yfirstandandi þörf, verði ekki
síðar til að skapa nýjan vanda.
Mál síldveiðanna og síldar-
iðnaðarins, sem eitt af þessum
stóru uppvaxandi málum í okk-
ar þjóðfélagi, sem krefjast mik-
illa og kappsamlegra átaka til
f ramkvæmda og j afnframt
mikillar forsjár, ef vel á að
fara.
Framsóknarflokkurinn lagði
hornstein að byggingu þessara
mála og framkvæmdum, með
byggingu sildarverksmiðjunnar
á Siglufirði 1930, og þótti sum-
um þá í mikið fyrirtæki ráð-
izt, og jafnvel tvísýnt. Síðan er
ekki langur tími og ríkið þó
eignazt 4 aðrar verksmiðjur,
svo það hefir nú 5 í rekstri, eða
réttara sagt fyrirtækið „Síldar-
verksmiðjur ríkisins", sem nú
vinna úr, þegar vel gengur,
fólk er vel bjargálna og býr við
róleg og örugg lífskjör. í hendur
þess streyma um 500 þúsund
krónur í kaup árlega frá Sam-
bandinu. En allt í kring er eyði-
mörk atvinnuleysisins. Sívaxandi
fjöldi fólks leitar til Akureyrar
og fær enga vinnu. Jón Sigurðs-
son og félagar hans gera ekkert
og geta ekkert gert fyrir þessa
menn, nema ef þeim skyldi tak-
ast að koma allt að 200 fjöl-
skyldufeðrum út í atvinnuleysið,
í viðbót við þá, sem fyrir eru.
Forráðamenn verksmiðjanna
á Seyðisfirði og Norðfirði ættu að
skilja það, að alveg eins og þeir
geta ekki komið sínum fyrir-
tækjum áfram, ef þau eru rekin
með töpum, þá muni svo fara á
Akureyri með iðnfyrirtæki Sam-
bandsins, að þau verði að hætta
störfum, nema fullkominnar
framsýni verði gætt í framtíðinni
um að ofbjóða ekki gjaldþoli
þeirra.
hartnær 11,000 málum síldar á
sólarhring. Auk þess hafa kom-
ið í gang á þessum tíma all-
margar síldarverksmiðjur, hjá
einstaklingum eða félögum, sem
munu vinna úr nálega eða al-
veg eins miklu samanlagt. En
þetta virðist þó langt frá því
að vera nægjanlegt, a. m. k. í
betri síldarárum, og með vax-
andi þátttöku þjóðarinnar í
þessari atvinnugrein, síldveið-
unum.
Eins og við er að búast, koma
því fram háværir raddir um
það, að ríkið láti enn bæta við
og byggi nú fyrir næstu vertíð
stóra síldarbræðsluverksmiðju,
eða fleiri smáar, svo frekar
verði komizt hjá hinum miklu
og tilfinnanlegu stöðvunum
veiðiflotans á vertíðinni. Hefir
þegar komið fram frumvarp á
Alþingi um heimild til að
byggja eina stóra verksmiðju,
og að taka til þess erlent lán,
allt að iy2 milljón króna.
Þetta virðist alveg sjálfsagt
mál, þótt ekki sé gott að þurfa
að auka skuldir ríkisins erlend-
is umfram það sem þegar er
orðið, og engin vissa er fyrir
því, aö það sem til er af verk-
smiðjum nægi ekki á næsta
ári, þótt mikið vantaði til í ár.’
Við vitum enn of lítið frá okkur
um síldina og ferðir hennar, og
hvenær henni þóknast að vera
í sjávarskorpunni, og hvenær
ekki, og komum líklega aldrei
til með að vita sumt af því. Það
hafa komið síldarleysisár eins
og síldargönguár, og þetta
hvorttveggja endurtekur sig, en
hvenær og hvernig veit enginn.
En þegar síldin „slær ekki til“
er reksturshalli fyrirtækisins
auðvitað því stærri, sem það er
risavaxnara, og þarf því meiri
varúðar að gæta í stjórn þess.
En fyrir því virðist ekki hafa
farið mikið ennþá.
En það dugar ekki að sjá í
alla hluti. Kapp er auðvitað
bezt með forsjá. En þörfin er
brýn fyrir þjóðina að afla
þeirra framleiðsluvara, sem
hægt er að selja á erlendum
markaði, á yfirstandandi tíma.
Og það virðist engin búhyggni
að eyða erlendum gjaldeyri,
sem er þó svo mjög takmark-
aður, til kaupa á dýrum veiði-
tækjum, sem svo er ekki hægt
að hálfnota vegna vöntunar á
vinnslutækjum, til að breyta
veiðinni í gjaldeyri.
III.
En hvar á að byggja verk-
smiðjuna?
Það munu ekki nú frekar en
áður allir verða sammála um
það hvar eigi að reisa þessa
verksmiðju. Það hafa, að því er
ég veit, aðeins tveir menn rætt
um þessi mál opinberlega á
þessu ári, hr. Óskar Jónsson
Hafnarfirði, varaformaður Síld-
arútvegsnefndar, í Alþýðublað-
inu s. 1. sumar, sem skrifaði um
málið á dreif, og að því er virt-
ist, einungis til að hefja máls á
þessu og sýna fram á þörfina;
og hr. Gísli Guðmundsson al-
þingismaður í Reykjavík, sem
ræddi þetta nokkru nánar frá
sjónarhól almennra hagsmuna.
Sjómenn og útgerðarmenn í
Vestmannaeyjum hafa nú með
opinberri fundarályktun óskað
að verksmiðjan verði byggð hér
á Raufarhöfn, og sömu óskir
hafa komið frá skipstjórum í
Reykjavík og Hafnarfirði. í
samræmi við óskir þessara að-
ila, er frumvarp það, sem nú er
fram komið á Alþingi, um
byggingu nýrrar verksmiðju á
Raufarhöfn, flutt.
Ég get verið hr. Gísla Guð-
mundssyni mjög sammála um
flest það, er hann segir í grein
sinni í N. dbl. 7. sept. þ. á. Þar á
meðal um að auka þurfi síld-
arvinnsluna hér á Raufarhöfn.
En skoðun mín er sú, að hér
eigi að byggja nýja verksmiðju,
en ekki að stækka gömlu verk-
smiðjuna, sem fyrir er.
Ég er, sem heimamaður hér,
mjög vel kunnugur verksmiðj-
unni, og verð hiklaust að telja
stækkun á henni og miklar
frekari endurbætur óráðlegar.
Verksmiðjan hefir á síðustu
þremur árum, og þó einkum á
s. 1. vori, verið endurbætt, svo
sem föng voru á, eftir húsrými
og öðrum ástæðum, svo þar er
ekki hægt miklu við að bæta,
og hefir það þegar kostað nokk-
urt fé.
Til þess að afköst verksmiðj-
unnar gætu aukizt nokkuð sem
um munaði, þyrfti að setja í
hana a. m. k. nýtt suðuker, nýj-
an þurkara og jafnframt nýja
pressu, auk ýmsra smærri hluta.
Þessum hlutum, sem eru enn
nothæfir, það sem þeir ná,
þyrfti þá að fleygja, sem ónýt-
um. Sumt af þessu var sett inn
á s. 1. vori, eins og t. d. gufu-
ketill og kolakynding á þurk-
arann. Auk þess hefðu nýjar og
stærri vélar ekki pláss í verk-
smiðjuhúsinu nema að rífa það
að miklu leyti og stækka, því
eins og er, er fullþröngt um
þessa hluti, eins og þeir eru.
Með þessu væri því eyðilagt
það fé og sú fyrirhöfn, sem
þarna hefir verið til kostað,
án þess að út úr því hafi verið
notað; þótt óhætt muni að full-
yrða að þessar umbætur hafi
þegar svarað kostnaði.
Verksmiðjan getur gengið
eins og hún er, með skaplegri
keyrslu og viðhaldi, í nokkur, og
ef til vill mörg sumur enn, og
borið margfaldan ávöxt.
Ég tel því sjálfsagt að reisa
heldur hér nýja verksmiðju, þó
ekki verði hún svo stór, sem til
er tekið í frumvarpinu, en auð-
vitað með stækkunarmöguleik-
um.
Þótt tvær verksmiðjur verði
starfræktar hér á Raufarhöfn,
er ekki mikil hætta á að þær
skorti verkefni, þegar síld veið-
ist á annað borð, því eins og
kunnugt er nú orðið, munu ein-
hver tryggustu og beztu síldar-
miðin vera frá Rauðanúp • og
suður fyrir Langanes. Menn
hafa ekki almennt komið auga
á þetta, fyr en nú á síðustu ár-
um, eða einkum síðan farið var
að leggja aðaláherzluna á síld-
veiðar til bræðslu. En þetta
hefir alltaf verið svo. Ég hefi
náinn kunnugleik af þessum
miðum, á hverju sumri síðan
1903, eða um 34 ára skeið, og ég
man aðeins eftir þrem árum,
sem lítið sást af síld á þessu
svæði. En að líkindum hefir hún
þá einnig gengið, því um hið
Framh. á 4. síðu.