Lesbók Morgunblaðsins - 03.05.2003, Side 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. MAÍ 2003
NÝJASTA bók Krishans Kum-
ars, The Making of the English
National Identity, sem útleggja
má sem Gerð enskrar þjóðern-
isvitundar, þykir bera höfund-
inum gott vitni. En Kumar,
sem er félags- og sagnfræð-
ingur, þykir hafa kafað djúpt í
hugleiðingum sínum. Í skrifum
sínum notar hann sagnfræðina
til að mynda ítarlega við end-
urtúlkun fortíðar og ætti
margt þar að koma þeim á
óvart sem telja að staðreyndir
tali jafnan sínu máli. Þannig
bendir hann á að þolinmæði
Englendinga gagnvart fjöl-
breytileika eigi sér djúpar ræt-
ur og dregur m.a. máli sínu til
stuðnings fram staðreyndir á
borð við þær að breskir kon-
ungar á miðöldum hafi jafnan
litið meginlandið hýrari aug-
um en bresku eyjarnar.
Sagan öll
Í SMÁSAGNASAFNI Ali
Smith, The Whole Story and
Other Stories, eða Sagan öll
og aðrar sög-
ur, tekur höf-
undur á jafn
ólíkum hlut-
um og ást,
sorg og fram-
andi försum.
En í sögunni
„Virtual“
segir til að
mynda frá
óvæntum
kynnum konu af stúlku með
lystarstol sem liggur í sjúkra-
húsrúmi við hlið frænku kon-
unnar, sem ekki reynist svo
frænka hennar eftir allt sam-
an. Að mati gagnrýnanda Gu-
ardian má líkja bók Smith við
bestu verk Raymonds Carvers.
Blómatími Nasdaq
KAPÍTALISMINN á því tíma-
bili er Nasdaq-vísitalan var í
hvað mestum blóma er við-
fangsefni bandaríska rithöf-
undarins Don DeLillo í nýjustu
bók hans, Cosmopolis: Headed
Towards a Crash, of Sorts in a
Stretch Limo, sem lauslega má
útleggja sem Heimsborgin: Á
leið í einskonar árekstur í
langri limósínu. Að mati New
York Times eru sögupersónur
DeLillos hins vegar að þessu
sinni lítið annað en gangandi
umræðuefni, sem ræða af kald-
hæðni um efnishyggju og
ómennskt líf með lófatölvuna í
annarri hendi.
Sendiförin
DANA Priest, blaðamaður hjá
Washington Post sendi nýlega
frá sér bókina The Mission:
Waging War and Keeping
Peace With America’s Military,
eða Sendiförin: Að heyja stríð
og halda friðinn með banda-
rískum herafla. En í bók sinni
tekur Priest, sem fjallar um
hernaðar- og leyniþjónustumál
fyrir blaðið, lesandann með sér
í ferðalag um heim þar sem
bandarískar hersveitir eru
víða sýnilegar. Priest birtir
m.a. portrettmyndir af helstu
hershöfðingjum bandaríska
hersins í hverju landi landi
fyrir sig og rekur sögu þeirra,
en að sögn Priest má í flestum
tilfellum finna gamla drauga
frá Víetnamstríðinu þar sem
persónuleiki þessara manna
var hertur.
ERLENDAR
BÆKUR
Enska
þjóðar-
sálin
Ali Smith
I Hér í Lesbók er deilt um það hversu mikillsiðfræðingur Friedrich Nietzsche hafi verið. Í
bréfi til Elísabetu systur sinnar segir hann að á
þessari „skrýls- og sveitalubbatíð“ meti hann
„siðprýði“ meira en „dygðir“, „vitsmuni“ og „feg-
urð“.
II Þessi orð hljóma vissulega eins og brandariþegar það er haft í huga að Nietzsche gróf svo
rækilega undan borgaralegu og kristilegu sið-
ferði í ritum sínum að heiðvirðir menn töldu
hann hafa tapað sér. En það kemur ekki á óvart
að túlkendur Nietzsches skuli skilja hann á mis-
munandi hátt því að framsetning hans á heim-
speki var meira í ætt við skáldskap en fræði.
Hugsanlega er það þó ástæða þess að hann varð
jafn áhrifamikill og raun bar vitni.
III Nietzsche taldi að verk hans yrðu ekki met-in að verðleikum fyrr en fjörutíu árum eftir
dauða sinn, í fyrsta lagi. Hann hafði rangt fyrir
sér. Árið1887, tæpum tveimur árum áður en
hann veiktist á geði og þrettán árum fyrir and-
lát sitt, veitti hann því sjálfur athygli að verk
hans voru farin að sýjast inn í menningu sam-
tímans á „furðulegan og næstum því dularfullan
hátt“, eins og hann tók til orða. Ástæða þessarar
„óvæntu“ athygli segir ævisagnaritari Nietzsches,
Curtis Cate, vera meðal annars að þessi skáld-
heimspekingur gekk þvert á ríkjandi viðhorf í
flestu efnum; hann hafnaði því algerlega að fara
í kringum hlutina, að tala undir rós – hann
kallaði hlutina sínum réttu nöfnum. Frábær stíl-
gáfa hans gerði það hins vegar að verkum að fá-
ir virtust veita því sérstaka athygli að hann var
á köflum hreint yfirgengilega ögrandi og róttæk-
ur í skoðunum.
IV Fljótlega upp úr þessu var Nietzsche áallra vörum. En það voru þrátt fyrir allt
gagnrýnendur hans sem áttu hvað mestan þátt í
að auka vinsældir hans en hinir sem dáðu
hann. Þeir kölluðu hann öllum illum nöfnum,
sögðu hann geðveikan og spyrtu hann saman við
stórhættuleg og spillt skáld á borð við Baude-
laire, Oscar Wilde. Maurice Maeterlinnk, Ibsen,
Zola og Walt Witman. Öll þessi skáld voru tákn
hins ört hnignandi tíma, hinnar óttalegu aldar
sem var hinum megin við hornið. Frægasta
gagnrýnisritið á Nietzsche frá þessum tíma var
Entartung (Úrkynjun) eftir Max Nordau sem
var þýtt á fjölmörg evrópsk tungumál og hafði
mikil áhrif. Í þessu riti var „fráleitum spádóm-
um“ Nietzsches lýst sem „vitlausu stami og
blaðri úr biluðum huga“ og heimspeki hans var
hafnað sem verki snargeggjaðs sadista.
V Flestir þekkja það sem gerðist í kjölfarið.Nietzsche varð fljótlega einn umdeildasti
heimspekingur nútímans. Kenningar hans nutu
geysilegra vinsælda en þær voru einnig túlkaðar
og notaðar í annarlegum tilgangi. Þegar menn
sáu fyrir sér á síðari hluta fyrsta áratugar tutt-
ugustu aldarinnar að stríð væri í uppsiglingu
birtust fjöldamargar greinar í evrópskum blöð-
um þar sem orð Max Nordau um Nietzsche end-
rómuðu; hann var talinn hættulegur stríðs-
æsingamaður. Síðar var heimspeki hans sögð
grunnurinn að hugmyndum nasista og raunar
hefur nafn hans verið bendlað við margt það
versta í fari hins vestræna nútímamanns.
NEÐANMÁLS
S
EM barn var ég stundum sendur
af foreldrum mínum í Þjóð-
minjasafnið sem leiðsögumaður
útlendinga. Þessu fólki sýndi ég
sjóvettlinga, vaðmálshúfur og
roðskó, svo ekki sé minnst á öll
þau hrífubrot og beinnálar sem
hafa varfærnislega verið blásin
og burstuð úr jörðu. Þessir dýrgripir, sem eng-
um hafði tekist að fleygja fyrir fullt og allt,
lágu á grænum dúk undir gleri og söfnuðu nú
merkingu fremur en ryki. Á þessum árum
fannst mér safnið alltaf vera óþarfa vitnisburð-
ur um örbirgðarbraginn sem eitt sinn hvíldi yf-
ir þessu landi og því verður ekki neitað að
stundum var ég eins og nýríkur smáborgari
sem er neyddur til að festa upp á vegg ljós-
mynd af hreysinu sem hann er alinn upp í.
Þarna var þúsund ára eymd okkar saman kom-
in undir einu koparþaki. Áhyggjur mínar voru
þó óþarfar. Ást Íslandsvinarins á öllu íslensku
er fölskvalaus. Hún er laus við áráttu, ólíkt ást
mörlendingsins á sér og sínu. Léttur skjálfti
fór um útlendingana þegar þeir struku mjúkum
fingurgómum yfir trogsöðla og snældustokka.
Það var engu líkara en ég hefði leitt saman
gamla elskendur sem gefið höfðu upp alla von
um endurfundi.
Á síðustu vikum hef ég ekki komist hjá því
að bera saman Íslandsvinina úr æsku minni og
Íraksvinina í Bandaríkjastjórn. Þó að munurinn
liggi ekki síst í því að hinir síðarnefndu eru
neyddir til að stunda manndráp í nafni náunga-
kærleika hefur það ekki þvælst svo mikið fyrir
mér. Slíkt heyrir undir hina hræðilegu og gam-
alkunnu rökvísi stríðsins. Aðrar fréttir og
óskiljanlegri snúa að því hvernig bandarískir
hermenn gerðu ekkert þegar skríll úr fátækra-
hverfum Bagdadborgar lagði Þjóðminjasafn
Íraka rúst og rændi þaðan 170.000 munum,
brenndi næstum öll skjöl Þjóðskjalasafnsins til
ösku og Íslamska bókasafnið einnig. Fréttirnar
eru eflaust óskiljanlegri fyrir þá sök að nú á
dögum eru slíkar stríðssögur fáheyrðari en
fréttir af limlestingum. Það þykir til marks um
nútíma siðfágun að innrásarherir hlífi fornum
minjum og öðrum menningarlegum verðmæt-
um, meira að segja nasistar létu sér annt um
listir og gamlar gersemar.
Nú var margbúið að upplýsa bandarísk
stjórnvöld um mikilvægi þess að vernda merk-
ustu söfnin og reynslan frá Flóastríðinu 1991
gaf til kynna að þeim stæði hætta af ránum.
Bandaríkjamenn hafa sýnt að þeir eru fullfærir
um að vernda olíulindirnar í landinu. Hvers
vegna gerðu þeir þá ekkert í því að bjarga
menningarverðmætunum? Skortur á mannafla
er varla skýringin, en því hefur verið haldið
fram að fimm bandarískir hermenn hefðu nægt
til að verja Þjóðminjasafnið. Hvað kallast sá
vinur sem hefur öll ráð í hendi sér en stendur
hjá meðan óþjóðalýður brennir húsið þitt? Þeg-
ar talíbanarnir í Afganistan sprengdu Búdda-
líkneskin fyrir rúmu ári vakti það undrun
heimsbyggðarinnar og sýndi sívirðilega lágkúru
klerkanna í Kabúl.
Nú hafa ráðamenn í Washington einnig op-
inberað að þeim er sama um allar þær ómet-
anlegu fornminjar frá árdögum menningarinn-
ar sem finna mátti í íröskum söfnum. Eina
markmið þeirra var að frelsa Íraka frá fortíð
sinni. Og það tókst þeim betur en nokkur hefði
getað ímyndað sér.
Íslendingar hafa strengt þess heit að koma
að uppbyggingarstarfi í Írak nú þegar hinir
siðlausu hafa verið hraktir frá völdum. En
hvernig verður hið óbætanlega bætt? Hvað er
hægt að færa þjóð sem glatað hefur glæsilegri
arfleifð sinni? Ættum við kannski að senda
þeim Flateyjarbók eða Konungsbók?
FJÖLMIÐLAR
ARFUR ÍRAKS
Hvað kallast sá vinur sem hefur
öll ráð í hendi sér en stendur hjá
meðan óþjóðalýður brennir hús-
ið þitt?
G U Ð N I E L Í S S O N
MEÐ því að einblína á sögu ríkja
og stofnana varð lífsstríð almenn-
ings útundan, saga verkalýðs,
fólks af óæðri“ kynþáttum eða
smærri þjóðabrotum, og loks saga
kvenna. Andófið hófst upp úr
miðri 19. öld þar sem var hin
marxíska eða sósíalíska sögu-
skoðun sem hafði gífurleg áhrif,
þótt kenningar um sæluríki brygð-
ust. Hagfræði, lýðfræði, uppeld-
isfræði tóku að frjóvga sagnfræð-
ina, svo eitthvað sé nefnt. Á
síðustu árum hafa mörkin milli
fræðigreina, sem áður sátu í harð-
lokuðum básum, verið að riðlast.
Ef til vill er það áhugaverðasta
einmitt að gerast í óreiðunni sem
myndast við upplausn landamær-
anna. Þannig leitar kvennasaga
fanga í flestum fræðigreinum. Þar
liggja ónumdar víðáttur sem kalla
á róttækar breytingar í sagnarit-
un.
Að vísu er kvennasagan sama
marki brennd og fleiri söguskoð-
anir: sjónarhornið getur orðið æði
þröngt. Konur eru rannsakaðar
sem einangraður þáttur, og víst er
það nauðsynlegt í fyrstu. En þegar
fram í sækir gætu rannsóknirnar
orðið eins og öfug spegilmynd af
kvennalausu staðreyndahyggj-
unni. Því í stað sigurherra karla-
sögunnar eru konur krýndar písl-
arvætti þjáningarinnar, en
áhrifamáttur þess nær langt út yf-
ir gröf og dauða, eins og dæmin
sanna.
Raunar kann kynferðissaga að
ryðja sér til rúms á komandi ára-
tug, saga beggja kynja, þar sem
fjallað er um tengslin milli þessara
einlægt stríðandi hópa. Valdatafl
þeirra, gagnkvæm þrá, gleði og
bitur þjáning, hefur einatt verið
viðfangsefni skálda og kveikt af
sér ódauðleg listaverk fyrr og síð-
ar. Það spil hefur vissulega öðrum
þræði snúist um efnahagslega
þætti, tengst vinnuafli og verka-
skiptingu, en með engu móti verð-
ur það krufið og skilgreint án þess
að skoða tilfinningar og ásthneigð.
Þar með hefur sagnfræði tilfinn-
inganna bæst í hóp þeirra hlið-
argreina sem fyrir voru. Loks er
það einsagan, upplifun og skynjun
almennings, því hver einasta
mannsævi er í senn almenn og ein-
stök.
Inga Huld Hákonardóttir
Kistan
www.visir.is/kistan
SAGNFRÆÐI
TILFINNINGA
Morgunblaðið/Golli
Sundtíð.