Lesbók Morgunblaðsins - 03.05.2003, Side 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. MAÍ 2003
P
ALESTÍNSKA listakonan Mona
Hatoum fæddist í Beirút í Líb-
anon árið 1952. Foreldrar henn-
ar voru palestínskir flóttamenn
sem höfðu yfirgefið heimalandið
fjórum árum fyrr, þegar Ísr-
aelsríki var stofnað þar. Hún
segir að fjölskyldan hafi alltaf
verið eins og framandi aðskotadýr í hinum nýju
heimkynnum, umlukt styrjaldarátökum sem
geisuðu allt um kring og blossuðu upp fyrir-
varalaust í borginni við minnsta tækifæri. Í
Beirút bjó Hatoum til 1975, eða þar til hún var
tuttugu og þriggja ára. Þá breyttu óvæntar að-
stæður lífi hennar með gagngerum hætti. Hún
var stödd á ferðalagi í Lundúnum þegar flug-
vellinum í Beirút var lokað vegna viðvarandi
stríðsátaka í borginni. Hún gat ekki snúið aftur
og varð að sætta sig við að vera strandaglópur í
Englandi.
Til að hafa eitthvað fyrir stafni í þessari nýju
útlegð hóf Mona Hatoum listnám við Byam
Shaw School of Art, en tveimur síðustu náms-
árunum í Lundúnum, frá 1979 til 1981, eyddi
hún í hinum kunna Slade School of Art. Þar var
hún ennþá nemandi þegar fyrstu verk hennar
áunnu sér athygli gagnrýnenda. Það voru
gjörningaverk sem tekin voru upp á mynd-
band. Þegar í „Don’t Smile, You’re on Camera“
– Ekki brosa, þú ert á skjánum – fjörutíu mín-
útna löngu verki, frá 1980 – í eigu Nútímalista-
safnsins í París, líkt og flest fyrstu myndbönd
hennar – má sjá vísi að hinni nöturlegu fram-
hleypni sem einkennir fjölmörg nýrri verk
listakonunnar. Hún beinir upptökuvélinni að
áhorfendum úti í sal, sem eru að fylgjast með
gjörningnum. Auga vélarinnar skannar líkama
þeirra með nærgöngulum hætti og blandar án
nokkurs fyrirvara við nakta líkama fyrirsætna
af báðum kynjum, sem áður höfðu verið mynd-
aðar. Þannig urðu grunlausir áhorfendur að
fóðri og fórnarlömbum eigin forvitni. Vegna
skemmda eru aðeins eftir ellefu mínútur af
upprunalegu fjörutíu mínútna myndbandi.
Liggur svo mikið á hjarta
Þremur árum síðar, eða 1983, setti Mona
Hatoum saman myndbandið „So Much I Want
to Say“, einnig eftir gjörningi, og var það mun
þéttara og markvissara að allri gerð, enda ekki
nema fimm mínútna langt. Listakonan reynir
að segja í sífellu „Svo margt sem ég vil tjá“, en
er stöðugt kæfð af tveimur karlmannskrumlum
sem reyna að halda fyrir munninn á henni og
varna henni máls. Verkið skýrir sig sjálft og
vísar ekki einasta til þeirrar pólitísku kúgunar
sem Palestínumenn mega sætta sig við sem
hernumin þjóð og tvístruð, heldur einnig til
áþjánar kvenna, sem karlar fyrir botni Mið-
jarðarhafs ætlast gjarnan til að haldi sig tján-
ingarlaust á mottunni.
Aðeins ári síðar, eða 1984, gerði hún tæplega
hálftímalangt myndband undir heitinu „Chang-
ing Parts“, eða Hlutabrigði. Mannlaust baðher-
bergi, sem reynist vera úr íbúð foreldra lista-
konunnar í Beirút, myndar lóðréttan og
láréttan ramma um hverfula umgjörð glugga,
dyra og spegils. Ef ekki væri fyrir skært ljósið
sem leiftrar í myndskeiðinu mætti ætla að eng-
inn væri á staðnum. En allt í einu bregður fyrir
líkamspörtum, fótum, maga og höndum.
Lengst innan úr torkennilegri móðu birtast
svitaholur húðar, og fyrr en varir líkami um-
luktur gruggugu vatni. Hann kastar sér mót
skerminum eins og hann vilji komast út úr votri
prísundinni áður en hann dukknar. Samtímis
því sem líkaminn flest út á gagnsærri filmunni
handan við skjáinn berast fjarlæg hljóð sem
blandast svartleitum blóðrákum aftan á sjálf-
um skerminum.
Menn komust að sjálfsögðu ekki hjá því að
sjá skyldleika þessa myndbands við gjörning
þann sem Mona Hatoum hélt tveimur árum
fyrr, eða 1982, í Aspex Gallery í Plymouth, og
kallaði „Under Siege“, eða Umsátur. Þar
bjástraði hún, nakin í gagnsæjum kassa, við að
fóta sig í heitum leir sem rann stöðugt til og
spýttist upp á glerið þegar hún rann á rassinn í
sleipri eðjunni, til þess eins að reyna að standa,
enn og aftur, í lappirnar. Þrenns konar hávær
hljóðbönd voru leikin undir gjörningnum, bylt-
ingarsöngvar, fréttaflutningur og yfirlýsingar
úr útvarpi, á ensku, frönsku og arabísku. Með
þessum merkilega gjörningi brá Hatoum til-
finningalegu ljósi á tilvist þeirra minnihluta-
hópa sem búa við stöðugt óöryggi í ógn umsát-
urs, og eiga ekki í önnur hús að venda en ókunn
lönd þar sem þeirra bíða kynþáttafordómar og
skilningsleysi af hálfu hinna sem fyrir eru.
Hin langa leið aðskilnaðar
Í „Measures of Distance“ – Fjarlægðar-
skerfur – kortérslöngu myndbandi í lit, frá
1988, gengur Mona Hatoum inn í kviku sjálfrar
sín með saknaðarkenndum hætti. Þetta mynd-
band var sýnt síðastliðið sumar í Kassel, á ell-
eftu Documenta-sýningunni, og sannaðist að
það hafði ekki glatað nútímalegu tilfinninga-
gildi sínu um eitt gramm, nema síður væri. Það
fjallar um sársauka aðskilnaðar gegnum kær-
leiksbréf sem listakonan les frá móður sinni.
Þar segir móðirin á arabísku – yfirspiluð á
ensku með arabískum hreim – frá söknuði sín-
um yfir fjarveru dóttur sinnar, augasteinsins
síns, áhyggjum sínum, vonum, hversdagslífinu,
stríðsástandinu og gömlu góðu dögunum þegar
allir voru saman sem órofa kærleikskeðja. Hið
handritaða bréf myndar nokkurs konar hálf-
gagnsæ gluggatjöld framan við birtingarmynd-
ir af nöktum líkama móðurinnar sem er aðskil-
inn frá áhorfandanum. Þannig tekst Hatoum í
senn að koma til skila djúpri fjarlægð og ná-
lægð og miðla með því tilfinningalegu uppnámi
sem sendibréf móður hennar kveikti með
henni.
En gjörningar og myndbönd eru aðeins hluti
af list Monu Hatoum. Eflaust er hún mun betur
kynnt fyrir höggmyndir sínar og hvers konar
rýmisverk þar sem ómældir efnis- og framsetn-
ingarhæfileikar hennar njóta sín. Segja má eitt
um öll verk hennar að þau búi yfir hörku sem
komi áhorfanda í opna skjöldu. Aðferðir hennar
við sýningu verka sinna minna óneitanlega á
hreina og kaldhamraða skipan minimalískra
listamanna. Það er eitthvað óumræðilega
klippt og skorið við niðurröðun verkanna í rým-
inu, svo mjög að áhorfandinn fær það á tilfinn-
inguna að hann meiði sig komi hann óvart við
verkin. Þetta gerir verk Monu Hatoum ákaf-
lega fjarlæg, hversu nálæg sem þau eru, svo
vitnað sé í fleyg orð Walters heitins Benjamin
þegar hann lýsti áratískri – upphafinni – list.
Verk Hatoum eru vissulega upphafin og fjar-
læg, og ára þeirra er köld, en það virðist vera
með ráðnum hug til að forða þeim frá því að
falla í gryfju marklítillar fagurfræði. Hversu
köld sem þau eru býr í þeim mikill undirliggj-
andi funi.
Sem dæmi um kuldalegt verk eru svarthvítar
ljósmyndir sem spruttu af svokölluðum Vega-
verkum, eða „Roadworks“, gjörningi sem
Hatoum framkvæmdi í Lundúnum árið 1985 en
varð ekki að varanlegum ljósmyndaverkum
fyrr en tíu árum síðar. Í myndunum má sjá fæt-
ur listakonunnar bera á gangstéttarhellum
Brixton-hverfisins, en um ökklana hefur hún
bundið reimar hermannastígvéla sinna – svo-
kallaðs Doc Marten’s-fótabúnaðar – svo skórn-
ir fylgja henni hvert fótmál. Brixton-hverfið
var á þessum árum eldfimt innflytjendahverfi
þar sem upp úr sauð af minnsta tilefni enda fá-
tækt mikil og atvinnuleysi þar viðvarandi. Sjá
má bera fætur Hatoum sem tákn viðkvæmni og
varnarleysis, en Doc Marten’s-skóna nota her
og lögregla, auk þess sem þeir eru eftirlæt-
isskófatnaður snoðkolla – skinheads – og pönk-
ara. Svona einfalt reynist listakonunni palest-
ínsku að beita nútímalegu og marksæknu
táknmáli.
Hlutskipti í hænsnabúri
Frá árinu 1992 er annað stingandi verk en
harla ólíkt, sem ber heitið „Light Sentence“;
Léttur dómur eða Ljósadómur, og fer það eftir
því hvort nafngiftin er skoðuð bókstaflega eða
sem orðaleikur. Það eru stórar U-laga skápa-
HEIMA OG HE
E F T I R H A L L D Ó R B J Ö R N R U N Ó L F S S O N
Palestínska listakonan Mona Hatoum hefur einkum
fjallað um pólitíska kúgun þjóðar sinnar og áþján
kvenna hjá henni í list sinni. Í þessari grein er fjallað
um tilviljanirnar sem drógu hana að listsköpuninni
og verkin sem eru iðulega áleitin.
samvaxnar. Á þennan hátt taldi Freud að
Leónardó tjáði, sem þroskaður listamaður,
frumreynslu sem bjó í dulvitund hans en sem
hann umbreytti og göfgaði í einkar hugljúfri
og eðlilegri mynd af mæðgum að gleðjast
saman yfir fögrum dreng og innilegu sam-
bandi þeirra þriggja. Undir niðri býr þó sár
óvissa um hver móðir hans sé og í atferli Jes-
úbarnsins á myndinni, sem horfir aftur fyrir
sig á konurnar en heldur heldur óþyrmilega
um eyru lambs sem streitist á móti, má sjá
átökin í sálarlífi listamannsins: Hann getur
ekki hætt að velta fyrir sér ráðgátunni um
móðerni sitt og fær útrás fyrir kvíðann sem
óvissan veldur með meðferð sinni á lambinu.
Listamaðurinn varpar mynd sjálfs sín bæði á
barnið og lambið. Saman tákna þau hin erfiðu
innri átök sem Leónardó átti í um daga sína.
Gagnsemi ævintýra
Margir hafa fetað í fótspor Freuds og reynt
að varpa ljósi á sálarlíf skapandi listamanna
með svipaðri leit að því hvernig dulvitundin
tjáir sig í verkum þeirra. Á sjötta áratug síð-
ustu aldar ritaði Sigurjón Björnsson litla bók,
„Leiðin til skáldskaparins“, sem fjallar um
það hvernig lesa má ýmislegt um sálarlíf
Gunnars Gunnarssonar rithöfundar í verkum
hans, m.a. hvernig hann tjáir þau sálarátök
sem stöfuðu af ótímabærum móðurmissi, úr
verkum eins og Fjallkirkjunni.
En það er einnig hægt að nálgast listaverk
með hliðsjón af sálgreiningu án þess að ein-
blína á listamanninn, því listaverk eru að sjálf-
sögðu ekki bara ætluð þeim einum heldur
einnig viðtakendum þeirra. Sálgreiningin get-
ur einnig varpað ljósi á það hvers vegna við
látum heillast af listaverkum, sækjum í að
njóta þeirra, og höfum gefið listinni þann sess
sem hún hefur í menningu okkar. Listaverk
eru ekki bara tjáning á dulvitund þess sem
skapar þau, heldur tala þau líka til dulvitund-
arinnar í okkur hinum. Þess vegna er það ekki
nauðsynlegt að þekkja höfund tiltekins lista-
verks til að geta lesið út úr því ýmislegt um
eðli sálarlífsins. Um þetta hefur m.a. sálgrein-
irinn Bruno Bettelheim skrifað í bók sinni
„The Uses of Enchantment“ sem fjallar um
það hvernig ævintýrin sem við segjum börn-
um okkar tala til hinna duldu átaka sem eiga
sér stað í sálarlífi þeirra í uppvexti þeirra.
Sögur eins og Öskubuska eða Búkolla, sem
börn þreytast ekki á að láta segja sér eða lesa
fyrir sig aftur og aftur á vissum skeiðum ævi
sinnar, leyfa börnum að skoða á hlutlausu
svæði skáldskaparins tilfinningar sem þau eru
sjálf að upplifa, m.a. í sambandi sínu við for-
eldra sína, en hafa verið yfirfærðar á ímynd-
aðar persónur. Báðar þessar sögur eiga það
sameiginlegt að stilla upp andstæðum for-
eldramyndum, um vondu stjúpmóðurina og
álfadrottninguna í Öskubusku, tröllskessurn-
ar og Búkollu sjálfa í sögu hennar. Um leið
sýna þær barninu á táknrænan hátt hvernig
komast megi út úr þeirri erfiðu mótsögn sem
öll börn búa við og felst í því að foreldrarnir
gera kröfur til þeirra um leið og þeir veita
þeim ást: Öskubuska eignast prinsinn, þ.e.
skapar sér hamingjugrundvöll með því að
stofna nýja fjölskyldu, en strákurinn í Búkollu
kemur með kúna heim, bjargar þannig heim-
ilinu frá fátækt og ávinnur sér ást foreldra
sinna.
Rödd úr myrkvastofu
Íslenskar fornsögur hafa einstöku sinnum
verið rannsakaðar í ljósi sálgreiningarinnar,
en eitt þekktasta dæmi þess er bókin „Kaos
og kærlighed“ eftir Danann Thomas Breds-
dorff. Hún kom út á íslensku fyrir allnokkrum
árum og hét þá „Ást og öngþveiti í Íslend-
ingasögum“. Þar fjallar Bredsdorff um nokkr-
ar Íslendingasögur og les ýmislegt út úr þeim
með hliðsjón af kenningum Freuds. Er þar
margt nýtilegt að finna, m.a. um Egils sögu
Skalla-Grímssonar.
Við þekkjum ekki höfunda Íslendingasagna,
nema ef vera skyldi að Snorri hafi samið Eglu,
og því er lítið á þeim að græða um sálarlíf
þeirra einstaklinga sem settu þær saman. Aft-
ur á móti má skoða þær út frá því hvernig þær
tala til dulvitundar lesenda um erfiðleika þess
að vera maður. Ein sú Íslendingasagna sem
fjallar á hvað harmþrungnastan en jafnframt
athyglisverðastan hátt um hlutskipti þess að
vera maður er Grettis saga. Mig langar að
lokum að draga upp örlitla svipmynd af því
hvernig mætti lesa úr henni ákveðna vitn-
eskju um þroskaferli sálarinnar sem á sér
samsvörun í kenningum Freuds.
Þótt Grettla sé að langmestu leyti ævisaga
útlagans og hetjunnar Grettis Ásmundarson-
ar er sú saga römmuð inn af frásögnum af for-
feðrum hans, eins og títt er í Íslendingasög-
um, en einnig löngum kafla um ævintýri
bróður hans í Miklagarði í sögulok, en það er
mun fátíðara. Í sögunni af forfeðrunum fer
mest fyrir Önundi tréfæti, miklum norskum
víkingahöfðingja sem hélt reisn sinni þrátt
fyrir að missa annan fótlegginn en neyddist
þó til að setjast að á Íslandi, þar sem hann
„hreppti Kaldbak en átti áður akra“. Í lok sög-
unnar fer Þorsteinn drómundur, hálfbróðir
Grettis, til Miklagarðs að hefna hans. Eftir
vígið er hann handtekinn og læstur í myrkva-
stofu þar sem hann skemmtir sér og sam-
fanga sínum með því að kveða kvæði en hann
„var raddmaður mikill svo að varla fannst
hans líki“. Fögur rödd Þorsteins berst út á
strætið þar sem kona, ekki síðri að fegurð,
lætur heillast af henni. Hún heitir Spes og er
tigin en illa gift manni sem er efnaður en ekki
göfugur. Hún fær Þorstein lausan og með
þeim takast óleyfilegar ástir.
Það er athyglisvert að báðar þessar frá-
sagnir eiga sér samsvörun í kenningum
Freuds. Önundur lifir við sæmd þótt hann
þurfi að sætta sig við örkuml og kröpp kjör. Í
samhengi sálgreiningarinnar má skoða hann
sem tákngerving hins félagsmótaða manns,
þess sem gengið hefur í gegnum Ödípusar-
duldina og sætt sig við hina táknrænu vönun
sem felst í því að hemja hvatir sínar og und-
irgangast lögmálið. Aftur á móti stendur Þor-
steinn drómundur fyrir þá eilífu freistingu að
brjóta þetta sama lögmál og ná ástum móð-
urinnar, sem hin gifta kona Spes táknar í
þessu tilfelli. Milli þessara andstæðu póla vön-
unar og óhefts hvatalífs er sagt frá ævi Grett-
is. Hana má lesa sem harmleik einstaklings
sem ekki tekst að finna hið rétta jafnvægi
milli hvata sinna og lögmálsins og deyr því
sem hamingjusnauður og einangraður útlagi,
yfirbugaður af óvinum sínum sem höggva af
honum höfuðið að lokum.
Það sem er merkilegt við söguna er hvað
hún segir ítarlega frá bernsku Grettis í sam-
anburði við flestar aðrar Íslendingasögur. Þar
er lögð áhersla á erfitt samband hans við föð-
ur sinn en einkar náið við móður. Þetta er
dæmigert fyrir þann sem ekki kemst út úr
Ödípusarþríhyrningnum, þ.e. getur hvorki
samið frið við föðurinn né skapað sér nýtt og
gefandi samband við aðra konu en móður sína.
Enda er skýringa á útlegð og óhamingju
Grettis fyrst og fremst að leita í því að honum
tekst ekki nægilega vel að stilla skap sitt.
Vanstilling af þessu tagi er fylgifiskur þess að
hafa ekki gengist undir lögmálið, sem er á
táknrænan hátt ávallt lögmál föðurins í kenn-
ingu Freuds. Einnig fer lítið fyrir ástalífi
Grettis í sögunni, eina samband hans við konu
er við ekkju fyrir utan eftirminnileg skipti
hans við griðkuna á Reykjum sem dró í efa
karlmennsku Grettis þegar hún sá hann nak-
inn eftir sund hans í köldum sjónum milli
Drangeyjar og lands.
Ég hef áður fjallað ítarlega um Grettlu í
greininni „Framliðnir feður“ sem birtist fyrir
nokkrum árum í safnritinu „Heiðin minni“
sem þeir Baldur Hafstað og Haraldur Bessa-
son ritstýrðu. Þar fer ég nákvæmlega í saum-
ana á þeim atburði sem segja má að ráði ör-
lögum Grettis samkvæmt sögunni, en það er
viðureign hans við afturgönguna Glám. Nið-
urstaða mín er sú að sé sú frásögn lesin með
aðferðum sálgreiningarinnar kemur í ljós að
hún fjallar að verulegu leyti um þá erfiðleika
sem sálin á í þegar dulvitundin sækir of fast á
vegna þess að ekki hefur tekist að semja sátt
milli hennar og þeirra krafna sem gerðar eru
til einstaklingsins. Þar lýsi ég því hvernig
textinn vinnur með persónu Gláms með hliðr-
un og þéttingu, en það er með þeim sem dul-
vitundin finnur sér farveg í draumum, og ger-
ir hann að táknmynd föðurins, bæði
Ásmundar hærulangs, föður Grettis, en líka
hins tákngerða föður, þess sem setur lög-
málið. Glámur leggur bölvun á Gretti og leiðir
hún til þess að þroski hans heftist, að allt
verður honum að óhamingju og að hið ægilega
augnaráð draugsins fylgir honum ævilangt og
gerir hann óstjórnlega hræddan við myrkrið.
Þetta er bölvun hins reiða og refsandi föður.
Meðferð Grettis á líki Gláms endurspeglar
þrá hans til að hverfa aftur til hamingjutím-
ans á undan Ödípusarskeiðinu. Á táknrænan
hátt vanar hann líkið með því að höggva af því
höfuðið en afneitar um leið vönuninni (og þar
með aðgreiningu kynjanna og þeim boðum og
bönnum sem henni fylgja) með því að leggja
hið afhöggna höfuð afturgöngunnar við þjó
hennar.
Ótti Grettis við myrkrið er ótti okkar allra
við myrkrið í okkur sjálfum. En um leið þurf-
um við á þessu myrkri að halda. Í myrkri dul-
vitundar okkar býr einmitt þrá okkar til lífs-
ins, það frjómagn sem leyfir okkur að njóta
þess á skapandi og gleðiríkan hátt. Sýn sál-
greiningarinnar gerir okkur kleift að skilja
hvernig „röddin úr myrkvastofunni“ hljómar í
listaverkum þ.e. hvernig listin leyfir dulvit-
undinni að tala á yfirfærðan og göfgaðan hátt.
Þar öðlast sálin frí frá ströngum kröfum lög-
málsins, hinu þrúgandi afli yfirsjálfsins sem
rænir okkur lífsgleðinni. Með sköpunarverk-
um okkar sköpum við okkur um leið það rými
sem við þurfum til að gangast við hvötum okk-
ar, án þess þó að stofna fjölskyldu- og sam-
félagsfriðnum í hættu.
Höfundur er prófessor í frönsku og miðaldafræðum
við Háskóla Íslands.