Lesbók Morgunblaðsins - 03.05.2003, Side 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. MAÍ 2003 9
samstæður úr galvaniseruðum járnteinum sem
standa opnar, eins og refabú þar sem dýrunum
hefur verið sleppt. Sjálf lýsir listakonan þeim
sem tæmdum hænsnabúum eða tilraunastöð.
Milli samstæðnanna skín sterkt ljós og varpar
skuggunum af víravirkinu upp um alla veggi og
loft salarins. Talíuvél lækkar ljósið þar til það
nemur við gólf. Þá dregst það lárétt áður en það
togast upp á við með nokkrum sveiflugangi svo
flökt kemur á drungalegar skuggamyndanir
grindanna á veggjum og lofti salarins. Það er
ekki auðvelt í skæru ljósinu og öllu skugga-
spilinu að bægja frá sér þeirri hugsun að járn-
vírasamstæðurnar séu staðgenglar mannabú-
staða, staðlaðra, flóðlýstra fanga- eða
flóttamannabúða, og þar með táknmyndir
ástandsins fyrir botni Miðjarðarhafs, enda er
haft eftir listakonunni að hana hafi langað að
skapa óbærilegt öryggisleysi. Undirritaður
man vel hve erfitt var að standa í flenniljósinu
og henda reiður á grindaskápunum með skært
ljósið skínandi beint framan í sig. Sömuleiðis
má heimfæra undarlegt og áleitið kaldaljósið
upp á bælingu vonarinnar með því að það byrg-
ir þeim sýn sem reyna að eygja eitthvað fram-
undan, eða handan blindandi bjarmans.
Þegar Monu Hatoum var boðið að sýna
„Light Sentence“ í New York, árið 1996, bjó
hún til nýtt tilbrigði af hugmyndinni sem hún
nefndi „Current Disturbance“, eða Truflun
eins og stendur. Eins má líta á heitið sem orða-
leik og túlka það þá sem Rafmagnstruflun, eða
Truflun á straumi. Í staðinn fyrir járngrind-
arverkið, sem þegar hafði verið sýnt í Nútíma-
listasafninu í New York, komu nú þéttar raðir
af viðarbúrum með vírneti, sem mynduðu risa-
stóran tening, sem nánast fyllti út í salinn. Búr-
in voru lýst upp af draugalegum tírum svo þessi
risakubbur virtist loga í rökkrinu. Ekki varð
hjá því komist að sjá skyldleika þessarar sér-
kennilegu grindabyggingar við húsagerð New
York-borgar. Var listakonan ef til vill að ýja að
því að þar byggi fólk eins og dýr í búrum?
Fullkomin andstæða „Light Sentence“ leit
dagsins ljós fáeinum mánuðum síðar, þegar
Hatoum lauk við verk sitt „Socle du monde“,
eða Sökkull heimsins, 1992–93. Um var að ræða
ferhyrning, 1,64 metra háan og tveggja metra
breiðan, úr tré, lagðan málmplötum, segulstáli
og járnþjölum. Utan frá séð virðist þessi þétti
svartleiti ferhyrningur vera torkennilegrar
náttúru líkt og væri hann fallinn til jarðar af
fjarlægri plánetu eða jafnvel geimskipi. Yfir-
borðið er ullarkennt, en minnir jafnframt á
heilabörkinn með öllum sínum skorum og
hnyklum svo að það gæti hvarflað að áhorfand-
anum að þessi dularfulli strangflatarstrending-
ur byggi yfir innri vitsmunum.
Margt býr í ferningi
Á það hefur margoft verið bent að heitið á
verkinu fái Hatoum beint frá samnefndu tíma-
mótaverki ítalska listamannsins Piero Manzoni
(1933–63), sem stendur í höggmyndagarði
Listasafnsins í Herning á Jótlandi. Ferhyrn-
ingur Manzoni frá árinu 1961, úr Corten-stáli,
er áritaður á haus með frönsku heiti sínu, því
þar með er hægt að skoða hann sem sökkulinn
undir hnettinum okkar, sjálfri jörðinni. Fer-
hyrningur Manzoni er helmingi minni en verk
Hatoum, þótt hlutföllin séu nákvæmlega hin
sömu, eða 0,82 x 1 x 1 metri. Tilvísun sem þessi
í verk þekkts listamanns sem hefur haft áhrif á
hana sýnir að Mona Hatoum gerir sér fulla
grein fyrir mikilvægi fyrirrennara sinna og
þess sem á undan er gengið. Þannig kannast
hún mætavel við stöðu sína í miðri framvindu
listasögunnar.
En tilvísunin í verk Manzoni er ekki sú eina
sem finna má í verki Hatoum, þótt eflaust megi
segja að hún sé augljósust. Það má ekki gleyma
því að ferningur er táknmynd jarðar í Ismael
Samani-grafhýsinu í Bukhara í Úsbekistan,
meðan hvelfingin yfir ferningnum táknar him-
ininn. Enn þekktara dæmi um ferning í ísl-
ömskum sið er vitanlega kubburinn stóri, tákn-
gervingur Kaaba, sem umlykur svarta steininn
í sjálfri Mekka og milljónir pílagríma ganga
kringum á hverju ári. Þá hefur Hatoum sjálf
bent á það að jörðin með pólum sínum, fyrir
sunnan og norðan, er risastór segull. Reyndar
telur hún að segulaflið sé undirstaða heimsins
og fer það álit hennar ekki alls kostar í bága við
framsækin vísindaleg viðhorf. Þótt verk henn-
ar séu stundum með eindæmum einföld að gerð
og efniviði eru þau hlaðin táknrænni merkingu.
Það greinir þau meðal annars frá minimalískri
list sjöunda og áttunda áratugarins, en sú teg-
und listar hafði sagt skilið við alla táknræna
merkingu. Það er því beinlínis varasamt að
skoða list Monu Hatoum sem einfalda fram-
lengingu á naumhugulli vestrænni list, því
formgerð hennar, efniviður, áferð og útfærsla
tekur ekki síður mið af þeirri miklu og æva-
fornu hefð sem ríkt hefur órofa í Mið-Austur-
löndum og byggist á einföldu útliti en marg-
flókinni túlkun.
Hafi Mona Hatoum ætlast til að áhorfendur
fyndu til ónotakenndar frammi fyrir járngrind-
arbúrunum í „Light Sentence“, hvað má þá
segja um „Corps étranger“ frá 1994? Enn not-
ar hún frönsku til titilgerðar og aftur er á ferð-
inni orðaleikur, því bæði má þýða heitið sem
„Framandi líffæri“, „Meinvarp“, „Aðskota-
hlut“, „Ókunnan líkama“ eða „torkennilegt lík“,
svo aðeins nokkuð sé nefnt af ómældum túlk-
unarmöguleikum. Um er að ræða sívalan,
hvítan turn sem hægt er að ganga inn um á tvo
vegu. Þegar inn er komið birtist hringlaga
myndband í gólfinu af undarlega nöktu auga
sem gúlpast til og frá og virðist með því taka á
sig þrívíða mynd sem bólgnar upp og þenur sig
sem slímug blaðra. Svo andstyggilegt er þetta
auga að undirritaður hefur séð sýningargesti
hrópa upp yfir sig og taka dauðskelkaða til fót-
anna þegar glyrnan skáskýtur sjáaldrinu fram
og aftur um gólfið.
Heima og heiman
Varla verður hjá því komist að setja þetta
áleitna verk í samband við skrif franska rithöf-
undarins og súrrealistans Georges Bataille
(1897–1962), einkum hina umdeildu frásögn
hans „Sögu augans“, sem út kom í íslenskri
þýðingu Björns Þorsteinssonar fyrir tveimur
árum. Líkt og höfundarverk Bataille vekur
verk Monu Hatoum blendnar tilfinningar svo
vægt sé til orða tekið. En með óvenjulegri efn-
ismeðferð sinni, útsjónarsemi, formrænum
skilningi og fáguðum, einföldum frágangi
bregst henni ekki bogalistin. Því sterkari sem
tilfinningarnar eru að baki verkunum, þeim
mun nákvæmar brýnir hún hárbeitta egg fram-
setningarinnar.
Af ofangreindu mætti ætla að verk Monu
Hatoum væru öll einn langur og strangur
harmur, en öðru nær. Mörg af veigaminni verk-
um hennar búa yfir fínlegri gamansemi og
glettni. Hún tekur gjarnan hversdagslegustu
hluti, svo sem eldhúsáhöld og húsbúnað, og
færir í nýtt og óvænt samhengi. Hún á það
einnig til að taka slíka nytjahluti og stækka upp
í risastærðir, svo sem „La grande broyeuse
(Mouli-Julienne x 21)“ – Risakvörn (Mouli-Juli-
enne, stækkaða 21 sinni) – en flestir þekkja
þetta þrífætta rasptæki. Þá vitnar hringlaga,
vélknúinn skjöldur á gólfi, „Continental Drift“,
eða Flekarek, frá 2000, um gagnstætt áhuga-
svið listakonunnar, nefnilega umheiminn og
fallvaltleik plánetunnar okkar. Flekarek Hat-
oum er á stöðugri hreyfingu, rétt eins og meg-
inlönd jarðar og skorpan undir þeim. Um leið
má skynja í verkinu ákveðna vísun til pólitísks
óstöðugleika í heimi þar sem jafnvægi hefur
aldrei komist á vegna yfirgangs og forréttinda
ákveðinna afla andspænis kúgun og réttinda-
leysi annarra.
Óbeina útlegðardóma mætti kalla mestu ör-
lagavaldana í lífi Monu Hatoum, sem hefði ef til
vill farið aðra leið ef hún hefði ekki orðið
strandaglópur í Lundúnum hið örlagaríka ár
1975. „Homebound“, frá 2000, byggist enn og
aftur á orðaleik, því heitið getur bæði merkt
„Heimakær“, „Heimabundin(n)“ og „Varðandi
heimilið“. Í þessu samsafni af eldhúsgögnum,
fuglabúrum og rúmstæðum er eins og listakon-
an viði að sér í einu verki fjölmörgu af því sem
áður hafði birst sem einstök atriði í list hennar.
Lýsing með ljósaperum er um allt verkið en
flöktir vegna spennufalls hér og þar í samsafn-
inu. Gestum er takmarkaður aðgangur með
voldugum rafvírum sem strengdir eru framan
við húsgögnin. Rafhljóðið er magnað upp til
fælingar hverjum þeim sem vogar sér að ganga
of nærri skipaninni. Þetta magnaða verk stafar
kaldri og ógnandi fegurð sem um leið dregur að
áhorfendur sem segull. Þegar verkið var sýnt á
Documenta 11, í Kassel, síðasta sumar, stóðu
gestir frammi fyrir því sem bergnumdir. Það er
erfitt að geta sér til hvað það er í einstökum at-
riðum sem veldur þessum töfrum. Eitt er þó
víst að reynsla Monu Hatoum sem palestínsks
flóttamanns, sem sviptur hefur verið æsku-
stöðvunum, bráðabirgðaheimilinu í Beirút, og
beinum tengslum við fjölskyldu sína, á drjúgan
þátt í þeirri undirliggjandi ólgu og tilfinninga-
þrungnu áru sem umlykur list hennar.
EIMAN Í TVÖFALDRI ÚTLEGÐ
„Socle du monde“ – Sökkull heimsins – frá 1992–93, er persónuleg útfærsla Monu Hatoum á
frægu verki Piero heitins Manzoni. Breidd verksins er tveir metrar.
„Homebound“, frá 2000, lýsir því hve erfitt er að komast heim, eða að heiman. Rafmagnsvírar
varna sýningargestum aðgengi að hlutunum.
Í „Under Siege“ – Umsátri – frá 1982, spólaði Mona Hatoum nakin í volgum leir.
Höfundur er lektor við Listaháskóla Íslands.