Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.2004, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. FEBRÚAR 2004
M
eðal þeirra rithöfunda
sem sóttu Bók-
menntahátíð í
Reykjavík árið 2000
var Bandaríkjamaður
að nafni Edward
Bunker. Vegna for-
tíðar sinnar verður
Bunker þessi að teljast einn litríkasti og
óvenjulegasti gestur bókmenntahátíðar
seinni ára. Hann er fyrrum glæpamaður og
fangi og sker sig því nokkuð úr hópi hinna
dæmigerðu gesta hátíða sem þessarar. Bun-
ker hóf sinn rithöfundarferil bak við lás og
slá og skrifaði þar fyrstu tvær útgefnu
skáldsögur sínar. Saga Bunkers er þó ekk-
ert einsdæmi. Hið sístækkandi ,,jaðarsam-
félag“ bandarískra fanga hefur þannig getið
af sér ófáa glæpamenn sem taka sér penna í
hönd og skrifa út frá eigin fangelsisreynslu
með ágætum árangri.
Einn fyrsti bandaríski fanginn sem vakti
athygli á sér með skrifum innan veggja
fangelsisins var Malcolm Braly (1925–80).
Braly ólst upp á betrunarstofnunum og hóf
glæpaferil sinn á unga aldri. Hver smáglæp-
urinn leiddi af sér annan og Braly fékk sinn
fyrsta alvarlega dóm fyrir skotbardaga við
lögreglu í kjölfar ráns. Í þau sárafáu skipti
sem Braly gat um frjálst höfuð strokið
næstu árin var honum fyrr en varði aftur
stungið í tukthúsið. Þegar hann steig svo
fæti út í frelsið fertugur að aldri árið 1965
hafði hann meira og minna varið síðustu 22
árum ævi sinnar bak við rimla án þess þó að
hafa nokkurn tímann framið alvarlegan
glæp eða rænt stórverðmætum.
Eftir að hafa skrifað þrjár skáldsögur
meðan á fangelsisdvöl hans stóð, Felony
Tank (1961), Shake Him Till He Rattles
(1963) og It’s Cold Out There (1966), tók
Braly til við að skrifa sitt þekktasta verk,
On the Yard, og hélt síðan áfram að vinna
við bókina eftir að honum var sleppt út á
reynslulausn árið 1965. Þegar fangelsisyf-
irvöld fréttu að Braly væri að skrifa sögu
byggða á fangavist sinni hótuðu þau að aft-
urkalla reynslulausn hans ef til útgáfu bók-
arinnar kæmi. Því sat Braly á fullkláruðu
handriti þar til tími reynslulausnarinnar
rann út og var bókin þá loks gefin út árið
1967. Söguheimur On the Yard takmarkast
nær eingöngu við þann veruleika sem Braly
kynntist í San Quentin-fangelsinu. Síflakk-
andi sjónarhorn bókarinnar einblínir aldrei
á áberandi aðalpersónu í lengri tíma heldur
er það á sífelldu rápi á milli 10–20 persóna,
jafnt fanga sem og starfsliðs fangelsisins.
Það sem heillar hvað mest við On the
Yard er hvernig Braly heldur þræðinum þar
sem hann skýst á augabragði frá einni sög-
unni yfir í aðra, frá því smæsta yfir í hið
stærsta í stigveldi fangelsisins. Bókin virkar
því oft á tíðum sem safn mismunandi sagna
sem gegnumgangandi söguþráður tengir svo
lauslega. Þegar haft er í huga að Braly
skrifar On the Yard um það leyti sem hon-
um er sleppt á skilorði er einfalt að álykta
að með þessu samansafni sagna hafi hann
verið að vinna úr sarpi reynslu sinnar af
þeim stað sem hann eyddi meginþorra full-
orðinsára sinna. Bókin er þá einskonar upp-
gjör Bralys við þetta langtímaheimili hans
sem hann hefur kvatt í hinsta sinn.
Þjóðsagnafræðingur fangelsisins
Í On the Yard er þannig að finna samtín-
ing ýmissa sagna sem Braly hefur gripið
héðan og þaðan frá áralangri fangelsis-
reynslu. Andrúmsloftið sem einkennir
margar þessara sagna á þannig litla samleið
með þeim þankagangi og því umróti sem
einkenndi samtíð Bralys við skrif bókarinn-
ar á miðjum sjöunda áratugnum. Sjálfur
viðurkennir Braly í ævisögu sinni, False
Start, að hafa viðað að sér alls kyns sögum
úr fangelsinu við samningu On the Yard.
Margar sögurnar höfðu gengið manna á
milli og voru sumar hverjar orðnar hálf-
gerðar flökkusögur og Braly segir frá því
hvernig hann tók að sér hlutverk skrásetj-
ara fangelsisportsins, nokkurs konar ,,þjóð-
háttafræðings San Quentin-þjóðarinnar“:
Ég var þjóðsagnafræðingur San Quentin-portsins.
Ég hafði aldrei almennilega farið þaðan um áralangt
skeið og þekkti heilan haug af sögum. Ég byrjaði að
flétta sumar af þessum sögum saman í langa skáld-
sögu. Ég gætti mín á því að skilja þessi skrif aldrei
við mig þar sem einhver varðanna gæti farið að
glugga í þau. (Massey, s. 114.)
Þrátt fyrir að hægt sé að líta á On the
Yard sem samansafn smárra sögukafla er
einnig að sjá í bókinni skáldsögulega form-
gerð. Hún lýsir sér m.a. í þeim ramma sem
bókin býr sér með upphafs- og lokasenunum
en bæði hefst hún og lýkur á því að full rúta
af föngum rennur í hlað fangelsisins. Nýlið-
unum sem koma við sögu í upphafi bók-
arinnar ferst misvel úr hendi að fóta sig í
samfélaginu sem bíður þeirra og í lok henn-
ar hafa þeir margir hverjir horfið á braut á
einn eða annan veg. Fangana má gróflega
flokka í tvo mismunandi hópa sem skil-
greina sig út frá glæp sínum og aðlög-
unarhæfni. Annars vegar er um að ræða
hóp þeirra sem hafa framið einhvers konar
kynferðis- eða ástríðuglæp. Þeir eru oftast
FRAMLEIÐSLA Á SKEPNUM
Malcolm Braly og Edward Bunker eru meðal virtustu
höfunda svokallaðra fangelsisbókmennta í Bandaríkj-
unum. Með skrifum Bralys og Bunkers má segja að
flóðgáttir hafi opnast fyrir skrifum bandarískra fanga
og hefur síðan þá haldið áfram að renna stríður
straumur alls kyns ritverka um efnið.
Hér er fjallað um verk Bralys og Bunkers.
AP
Í bandarískum fangelsum hafa orðið til góðir rithöfundar. Myndin er tekin í San Quentin-fangelsinu í Kaliforníu.
E F T I R S I G U R Ð M A G N Ú S F I N N S S O N