Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.2004, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. FEBRÚAR 2004 5
borgaralegri og reyna að bera sig virðulega
og líta jafnvel niður á ,,ótíndu glæpamenn-
ina“. Einnig eru þeir jafnan langtímafangar,
ólíklegir til að snúa aftur í fangelsið eftir
lausn og eiga líka sjaldnast fyrri afplánun
að baki. Viðhorf þeirra og lífshættir fyrir af-
plánun gera þeim erfiðara um vik að laga
sig að fangelsislífinu en hinum hópnum sem
virðist öllu vanari lífsvenjum fangelsisins.
Það er í hópmeðferð sem bilið milli þessara
tveggja fangahópa verður hvað skýrast.
Meðal þeirra sem taka þátt í meðferðinni
eru fanginn Watson, sem hefur í bræð-
iskasti drepið tvo syni sína og reynt síðan
að ganga frá sjálfum sér og eiginkonu sinni,
og Society Red, fastinn í San Quentin-sam-
félaginu:
Watson stóð fyrir siðmenningu, lýðveldið og mæðra-
hlutverkið og minnst einu sinni á hverjum fundi
ítrekaði hann stöðu sína áður en hann hóf reiðilestur
sinn um það hvernig málum hans hefði verið, væri
og mundi vera háttað. „… og ég hef núna setið inni
næstum tvö ár og sé enga ástæðu fyrir frekari af-
plánun, frekari meðferð, alls enga ástæðu þar sem
það er ekki nokkur möguleiki að ég fremji sama
glæpinn aftur …“
„Það er rétt,“ [sagði Society Red] „hann er orðinn
uppiskroppa með börnin sín.“ (Braly, s. 108.)
Watson hunsar kvikindislega athugasemd
Reds og heldur áfram í sama kvörtunartóni.
Nú kvartar hann yfir því að þurfa að ganga
í tíma með „óþverralýð“ eins og þjófum, eit-
urlyfja- og kynlífssjúklingum. Afstaða Wat-
sons er dæmigerð fyrir hinn fyrrnefnda hóp
svokallaðra „góðborgara“ sem hafa verið
dæmdir til langdvalar fyrir einn hrikalegan
glæp. Þeim hættir til að telja sig of góða
fyrir samneyti við „venjulega“ fanga og
krefjast einhvers konar sérmeðferðar. Að
sama skapi eru viðbrögð Reds dæmigerð
fyrir kæruleysisleg og kaldranaleg viðhorf
hins hópsins, „atvinnuglæpamannanna“.
Þeirra virðingarstaða ræðst frekar af þeim
afrekum sem þeir hafa unnið innan fangels-
isveggjanna en af því hvað þeir gerðu áður
en þeim var stungið inn.
Skimað yfir portið
Fangelsisportið sem bókin dregur nafn
sitt af er einnig miðpunktur hennar og
heimavöllur þeirra sem hópa sig þar saman
í gengi. Portið er helsti samkomustaður
fanganna og þar blanda þeir geði, dragast í
hópa og ráða ráðum sínum. Chilly Willy er
ókrýndur konungur portsins. Með braski
sínu á vímugjöfum (e. nasal inhalers), veð-
málum og með okurlánum á sígarettum,
gjaldmiðli fangelsisins, ráðskast Willy með
fangana í kringum sig. Ef einhver stendur
ekki í skilum hefur Willy vald yfir öðrum
föngum til að fá þá til að beita skuldara sína
ofbeldi. Fangelsisstofnunin hefur stimplað
Chilly Willy sem síbrotamann og er braskið
og valdbeitingin hans leið til að komast lífs
af í þeim heimi sem hann hefur verið dæmd-
ur til. Því hefur hann kynnt sér óskráðar
reglur fangelsisportsins og lært hvernig
beita skuli þar valdi til að öðlast vegsemd
og virðingu. Fyrirmyndarfanginn Juleson
lendir í því að teygja sig of langt í sam-
skiptum sínum við Willy. Juleson virtist
vera fyrirmyndarborgari áður en hann
framdi glæp sinn. Undir niðri lá þó leynd-
armál um heimilisofbeldi sem kom upp á yf-
irborðið þegar hann lamdi konu sína til
bana. Í hópi þeirra fanga sem hlotið hafa
lífstíðardóm fyrir einn alvarlegan glæp er
Juleson einna fáskiptnastur og bókhneigð-
astur. Hann reynir að forðast vandræði með
því að eiga í eins litlum samskiptum við
aðra fanga og mögulegt er. Dramb hans
verður honum þó að falli. Hann telur sig
hafinn yfir „fangelsislýðinn“ og lágkúruleg-
astur allra þykir honum Chilly Willy. Jule-
son telur sig komast upp með að slá hjá
Willy lán fyrir sígarettum sem hann er ekki
borgunarmaður fyrir. Útsendari Willys ban-
ar honum loks á eftirlætisstað Julesons,
bókasafni fangelsisins.
Chilly Willy deilir og drottnar yfir sam-
föngum sínum í krafti ógnana og ótta og eru
okurlán, hótanir og ögranir meðal stjórn-
tækja hans. Fangelsisyfirvöld eru ekki und-
anskilin þessu valdabrölti Willys því hann á
í braski við fangaverði en neitar síðan allri
sök þegar hann er kallaður á teppið hjá
fangelsisstjóranum. Willy lýtur þó í lægra
haldi fyrir yfirvöldum eftir að fangaverðir
koma klefafélaga fyrir hjá honum þvert á
hans óskir. Klefafélaginn er klæðskiptingur
og saka fangelsisyfirvöld Chilly síðar um að
eiga í ástarsambandi við hann. Málalok
verða þau að Chilly er komið fyrir á geð-
deild fangelsisins, niðurlæging hans er al-
gjör og hann hefur tapað stöðu sinni sem
skelfir fangelsisportsins. Tvær af mest
áberandi persónum bókarinnar, Juleson og
Chilly, hafa þar með fallið og fjölmargir
fangar láta síðan lífið í eldsvoða sem verður
í lokahluta bókarinnar. Engum er sleppt út
úr fangelsinu með einhvers konar náðun og
eina flóttatilraun bókarinnar rennur út í
sandinn. Út frá þessu er ekki flókið að
heimfæra upp á On the Yard þá fullyrðingu
Dennis Masseys að fangelsið sjálft sé alltaf
aðalsöguhetjan eða í það minnsta eini „sig-
urvegari“ fangelsissögunnar:
Að miklu leyti er fangelsið sjálft aðalsöguhetja allra
fangelsisskáldsagna: gráir veggirnir sem grúfa yfir
útjaðri fangelsisins þar sem varðturnar eða nútíma-
leg vírgirðingin og eftirlitsraftækin gnæfa yfir öllu.
Jafnvel í hinum sjaldséðu fangelsisskáldsögum þar
sem árangursríkar flóttatilraunir eiga sér stað er
umgjörðin hinn endanlegi sigurvegari. (Massey s.
11.)
Sýnilegustu fulltrúar fangelsisyfirvalda í
On the Yard eru sérfræðingarnir sem birt-
ast í hlutverkum sálfræðinga og meðferð-
arstjórnenda. Nærvera þeirra ein sýnir
fram á þá tilætlun fangelsisins að reynast
betrunarstofnun. Máttleysi þeirra gagnvart
kerfinu er þó nær algjört og þeir gera sér
jafnan grein fyrir fánýti sínu. Sú litla von
sem þó er falin í nærveru sérfræðinganna er
þó með öllu slokknuð þegar kemur að því
umhverfi sem Edward Bunker dregur upp
af San Quentin sem grimmum og „dýrs-
legum“ heimi aukins ofbeldis og kynþátta-
titrings.
Edward Bunker
Líkt og með Malcolm Braly er erfitt að
skilja verk Edwards Bunkers frá hans eigin
lífshlaupi. Sá heimur undirmálsmanna,
smáglæpamanna og fanga í Los Angeles
sem lýst er í öllum hans verkum er honum
vel kunnugur. Bunker fæddist reyndar inn í
nokkuð verndað umhverfi Hollywood árið
1933 og voru báðir foreldrar hans tengdir
kvikmyndaiðnaðinum. Fjölskyldan flosnaði
þó upp eftir skilnað foreldra hans og eyddi
Bunker þá tíma sínum að miklu leyti á göt-
unni. Óstýrilátum og uppátækjasömum var
honum komið fyrir á upptökuheimili en þeg-
ar hann losnaði þaðan við 16 ára aldur leidd-
ist Bunker fyrir alvöru út á glæpabrautina
og fór að vinna fyrir sér með ránum og eit-
urlyfjasölu. Eftir að hafa hlotið dóm fyrir
smávægilegt fíkniefnabrot var Bunker
dæmdur til vistar í fangelsi í Los Angeles
þaðan sem hann flúði fljótlega. Í kjölfarið
var hann handsamaður og dæmdur til nokk-
urra ára dvalar í San Quentin-fangelsinu,
aðeins 17 ára gamall, þá yngsti fangi þess
frá upphafi.
Næstu tveimur áratugum eyddi Bunker
nær einvörðungu í fangelsi og þá einkum
San Quentin. Í hvert skipti sem honum var
sleppt út leið ekki á löngu þar til hann,
þrátt fyrir fögur fyrirheit, hvarf aftur á
braut glæpa og eiturlyfja og áður en hann
vissi af var hann aftur kominn bak við lás og
slá. Þar eyddi hann allnokkrum tíma í lestur
og fljótlega var hann farinn að skrifa sjálfur
en fyrsta bók hans, No Beast so Fierce, var
gefin út árið 1973. Velgengni bókarinnar
flýtti fyrir reynslulausn Bunkers og honum
var sleppt út í frelsið árið 1975. Í millitíðinni
hafði hann lokið við aðra skáldsögu sína,
Animal Factory. Bunker helgaði sig nú rit-
störfum og á eftir fylgdu bækurnar Little
Boy Blue og síðast Dog Eat Dog, auk þess
sem hann sendi frá sér sjálfsævisöguna
Education of a Felon, sem var einnig gefin
út undir nafninu Mr. Blue eftir persónu sem
Bunker lék í mynd Quentins Tarantinos,
Reservoir Dogs.
Bunker hefur rétt eins og Malcolm Braly
skrifað sögur sem fjalla um mismunandi
heima og stig fangavistunar. Þannig lýsir
Little Boy Blue vist ungs manns á upptöku-
og unglingaheimilum. Líkt og It’s Cold out
there eftir Braly fjallar No Beast so Fierce
hins vegar um þann veruleika sem blasir við
eftir að fangavist er lokið og þá samfélags-
legu múra sem fanginn rekst á eftir að hon-
um er sleppt út í frelsið. Ábyrgð þjóðfélags-
ins gagnvart þegnum sínum og
mótunaráhrif stofnunarkerfa þess gengur
eins og rauður þráður gegnum skáldsögur
Bunkers. Raunsæislegar lýsingar hans eru á
natúralískum nótum og hjá honum gætir
jafnvel tilhneigingar til félagslegrar nauð-
hyggju. Þannig fá aðalpersónur hans oft
litlu ráðið um framtíð sína, vonir og vænt-
ingar. Samfélagið stýrir þeim inn á refsi- og
glæpabrautir og stimplar þær sem afbrota-
menn um ókomna framtíð svo ekki verður
aftur snúið. Þessi óumflýjanlegu örlög
glæpamannsins í sögum Bunkers skýrast ef
litið er á ævi hans sjálfs, þar sem hann
dvaldi meira og minna innan þessa stofn-
anakerfis fyrstu 40 æviár sín. Um það leyti
sem fyrsta bók Bunkers, No Beast so
Fierce, er gefin út bíður hann dóms fyrir
bankarán. Bunker er fundinn sekur og þarf
því að fylgjast með velgengni fyrstu bókar
sinnar bak við lás og slá. Þrátt fyrir að eiga
von á sinni fyrstu útgefnu bók og hafa loks í
sjónmáli ævilangan draum um rithöfund-
arstarf grípur Bunker til þess ráðs að
freista gæfunnar með bankaráni. Í þessu til-
felli, eins og í mörgum öðrum, talar Bunker
um „glæpaeðlið“ sem sé svo ríkt í honum að
hann hafi ekki getað komist undan því að
reyna á bankaránið. Þetta „glæpaeðli“ er
honum þó ekki svo eðlislægt að það hafi bú-
ið með honum frá fyrstu tíð. Það er nefni-
lega þjóðfélagið, sú stýring yfirvalds og aga
sem hefur fóstrað hann, sem hefur ræktað
með honum þetta eðli. Bunker telur áhrif
félagslegrar innrætingar slík að fyrir henn-
ar tilstilli er það orðið fanganum eðlislægt
að halda sig við glæpi. Hann samsamar sig
þá frekar samfélagi fangelsisins en því sem
stendur fyrir utan það og skilgreinir fang-
elsissamfélagið frekar sem ,,heimili“ sitt.
Tvær fyrstu skáldsögur Bunkers, No
Beast so Fierce og Animal Factory, fjalla
báðar um samsömun aðalpersónunnar við
samfélag fanga. Í No Beast so Fierce fótar
fyrrverandi fangi sig í framandi umhverfi
frelsisins en Animal Factory beinir aftur á
móti sjónum sínum að aðlögun nýs fanga að
fangasamfélaginu. Titlar þessara bóka vísa í
það viðhorf Bunkers hvernig fangelsið gerir
úr föngum sínum ekki aðeins dýr heldur
óargadýr sem taka þar „hamskiptum“.
(Beinar þýðingar á titlum þriggja skáld-
verka Bunkers eru þannig: Engin skepna
jafn grimm, Dýraverksmiðjan og Hundur
étur hund.) Í flestum tilvikum er þeim síðan
sleppt aftur lausum út í samfélag sem þeir
hafa fjarlægst enn frekar eftir meðferð
fangelsisins. Í Animal Factory er fangelsið í
hlutverki „verksmiðju“ sem „framleiðir“
þessi óargadýr með því að ala þau í ramm-
gerðum búrum og etja þeim þar saman. Sú
mynd sem dregin er upp af San Quentin í
Animal Factory er nokkuð frábrugðin þeirri
sem birtist okkur í On the Yard. Breyting-
arnar felast einkum í þeim harðneskjulega
heimi daglegs ofbeldis og kynþáttaátaka
sem lýst er í Animal Factory.
Hægfara hamskipti
Aðalpersóna Animal Factory, Ron Deck-
er, er 25 ára gamall maður af „góðum“ milli-
stéttarættum frá Kaliforníu sem er fundinn
sekur um stórtæka eiturlyfjasölu og dæmd-
ur til afplánunar í San Quentin-fangelsinu.
Frá upphafi er Ron gert ljóst hversu svart-
hvítt samfélagið sem hann býr í er. Aðgrein-
ing fanganna í hópa miðast þannig algerlega
við kynþátt og kemst Ron fljótlega í kynni
við meðlimi „Hvíta bræðralagsins“ sem eru
hallir undir nasísk kynþáttasjónarmið. Öll
þessi aðgreining og spenna leiðir til þess að
hlutverk portsins í fangelsinu er nokkuð
annað en í On the Yard. Í stað þess að vera
samkomustaður vina og vettvangur brasks
er það orðið að eins konar „hringleikahúsi“
þar sem fylkingar takast á, hnífastungur
ganga á víxl og árekstrar kynþáttanna eru
daglegt brauð. Yfir portinu gnæfa sem fyrr
byssuturnar þar sem verðir eru tilbúnir að
skjóta á allt kvikt ef óeirðir brjótast út milli
„hjarðanna“, eins og Bunker kallar fylking-
arnar í einni af fjölmörgum líkingum fang-
anna við skepnur í bókinni.
Bunker sýnir oftar en einu sinni fram á
hvernig yfirvaldið á sinn þátt í algerri að-
greiningu kynþáttanna. Fangelsisyfirvöld-
um er líka nokkur akkur í því að halda kyn-
þáttunum í stöðugu stríði. Þannig eignast
fangarnir innbyrðis óvini sem þeir geta
kennt um það sem aflaga fer í stað þess að
beina sjónum sínum að yfirvaldinu. Hlut-
verk kúgarans og andstæðingsins í augum
fangans hefur þar með sundrast, „þeir“ eru
ekki lengur aðeins yfirvaldið og kerfið held-
ur er „þá“ einnig að finna í hópi annarra
kynþátta fangelsisins. Hjá Bunker er kerfið
þó alltaf óvinur númer eitt. Það, öðru frem-
ur, etur fanganum út í harðræði og ofbeldi
og elur þannig með honum andfélagsleg við-
horf. Ron Decker er gott dæmi um þetta
ferli fangans. Hann kynnist fljótlega Earl
Copen, reyndum fanga sem hefur setið inni
í fjöldamörg ár. Vegna orðspors sem fer af
Earl sem sérfræðingi í lögum og rétti leitar
Ron upphaflega til hans með mál sitt. Laga-
hjálpin sem Earl veitir er þó aðallega varð-
andi hin óskráðu lög fangelsissamfélagsins
og hann tekur Ron undir sinn verndarvæng.
Ein helsta og mikilvægasta lexían sem Earl
brýnir fyrir Ron snýr að framkomu nýs
fanga gagnvart samföngum sínum. Þannig
má nýi fanginn aldrei sýna nein veikleika-
merki heldur verður hann alltaf að gefa af
sér þá mynd að hann sé tilbúinn að grípa til
aðgerða sé honum ógnað á einhvern hátt. Ef
fanginn gefur eftir einu sinni þarf hann
ávallt að láta í minni pokann, orðstír hans
fylgir honum alla tíð og hann verður leik-
soppur hinna sterkari. Til að lifa af í heimi
þar sem frumskógarlögmálið ríkir er Ron
því gert ljóst að hann gæti nauðugur þurft
að grípa til ofbeldis.
Þrátt fyrir að vera fyrst efins um kyn-
ferðislegar fyrirætlanir Earls tekur Ron
vinahótum hans fegins hendi þar sem hann
hefur lært að grunnskilyrði þess að komast
af sé að njóta virðingar og verndar. Fáir eru
eins vel til þess fallnir að tryggja öryggi nýs
fanga og Earl með sín sambönd. Eftir að
Ron vingast við Earl og vini hans verður
hann að hegða sér eftir þeim siðareglum
sem fylgja gengjum fangelsisins. Einn
grunnþáttur þeirra er fólginn í þeim við-
horfum sem sýna þarf gagnvart öðrum kyn-
þáttum. Ron er eins konar sýnidæmi um
það hvernig nýr fangi elur smátt og smátt
með sér aukið kynþáttahatur. Í fyrstu sýnir
hann svörtum meðföngum sínum samúð
vegna þess harðræðis sem fangaverðirnir
beita þá. Þegar líður á dvöl hans breytist
þessi samúð fyrst í hræðslu og síðan í beint
hatur. Eftir að hafa afplánað rétt ár af dómi
sínum er Ron farinn að finna fyrir haturs-
hvöt þegar hann heyrir svarta fanga kalla
ókvæðisorðum til þeirra hvítu og samúð
hans hefur snúist svo rækilega að rasísk
ummæli í garð svartra fanga vekja hjá hon-
um sælutilfinningu. Að sama skapi breytist
skapgerð Rons og árásarhvötin eykst. Í
upphafi fangavistar sinnar horfir hann á
hnífabardaga í ofboði en það líður ekki á
löngu þar til hann hikar ekki við sjálfur að
verða sér úti um hníf þegar honum stafar
hætta af öðrum fanga. Það endar svo með
því að Ron stingur fanga að nafni Buck, þar
sem sá hafði hótað Ron að nauðga honum.
Sjálfur skýrir Ron frá þessari breytingu á
viðhorfum sínum fyrir dómara þegar mál
hans er tekið upp:
Fyrir ári var hugmyndin um að meiða einhvern lík-
amlega, meiða einhvern alvarlega, viðbjóðsleg fyrir
mér – en eftir ár í heimi þar sem engum finnst
nokkurn tímann rangt að drepa, þar sem frumskóg-
arlögmálin gilda, hugleiði ég að fremja ofbeldisverk
með jafnaðargeði. (Bunker: 2002, s: 174.)
Ræða Rons sannfærir þó ekki dómarann.
Hvort sem það er fangelsið sem hefur gert
Ron að þeim manni sem hann er eða ekki
telur dómarinn hann hættulegan samfélag-
inu og því sé réttast að hlífa því við honum í
það minnsta fimm ár enn. Möguleikar Rons
á að snúa aftur á „beinu brautina“ fara
þverrandi. Hann hefur verið dæmdur til
þess að þróast enn frekar í átt að þeirri „af-
urð“ sem fangelsið hefur „framleitt“ úr hon-
um. Eina leiðin sem Ron sér út úr þessu
öngstræti er flótti. Earl finnur einnig hjá
sér þörf til að flýja og saman leggja þeir
Ron á ráðin. Ron kemst undan í ruslabíl en
Earl er ekki jafn snöggur á sér og situr því
eftir. Bókinni lýkur þar sem Ron er á leið út
fyrir fangelsishliðið í sorpgám ruslabílsins
og alls óvíst er hvernig honum reiðir af eftir
það. Earl samgleðst hins vegar vini sínum
en um leið getur hann ekki leynt von-
brigðum sínum. Framtíð hans er þó ráðin að
því leyti að ætla má að hann finni sér ým-
islegt til viðurværis í því samfélagi sem
hann þekkir út og inn og hefur lært að
bjarga sér í. Earl segir við sjálfan sig sér til
huggunar: „Ég myndi líklega verða hung-
urmorða þarna úti.“ (Bunker: 2002, s. 202.)
Með skrifum Bralys og Bunkers má segja
að flóðgáttir hafi opnast fyrir skrifum
bandarískra fanga og hefur síðan þá haldið
áfram að renna stríður straumur alls kyns
ritverka. Enn ber þó mest á raunsæislegum
lýsingum fanganna á sínum reynsluheimi,
heimi sem hulinn er allflestum lesendum
verkanna. Það „jaðarsamfélag“ sem er
dregið þar fram í dagsljósið er líka sístækk-
andi og jafnframt fjölbreytilegri fasti í
bandarísku þjóðfélagi. Líf kvenna í fangelsi,
fangelsisreynsla annarra kynþáttahópa og
viðfangsefni líkt og fangalíf á tímum alnæm-
is og biðin á dauðagöngunni (e. Death row)
eru dæmi um ný og annars konar sjón-
arhorn á fangalífið heldur en fjallað var um
hér. Fjöldi og fjölbreytni þessara skrifa er
aðeins vís til að aukast á meðan helsta lausn
bandarískra yfirvalda við afbrotafræði-
tengdum vandamálum heldur áfram að vera
það að byggja fangelsi og fjölga föngum sín-
um. Að sama skapi stækkar hópur þeirra
„eilífðarfanga“ sem samsama sig hlutverki
fangans og finna í fangelsinu sitt heimili og
sinn íverustað.
Helstu heimildir:
Braly, Malcolm: 2002. On the Yard. The New York
Review of Books, New York [1967].
Bunker, Edward: 1995. Little Boy Blue. No Exit
Press, Harpenden [1981]
Bunker, Edward: 1998. No Beast so Fierce. No Exit
Press, Harpenden [1973]
Bunker, Edward: 1999. Mr. Blue: Memoirs of a
Renegade. No Exit Press, Harpenden
Bunker, Edward: 2002. Animal Factory. No Exit
Press, Harpenden [1977]
Franklin, H. Bruce: 1978. The Victim as Criminal
and Artist. Oxford University Press, New York.
Massey, Dennis: 1989. Doing Time in American Pris-
ons: A Study of Modern Novels. Greenwood Press,
New York, Westport & London.
Höfundur er bókmenntafræðingur.