NT - 12.06.1985, Blaðsíða 10

Miðvikudagur 12. júní 1985 10
Leitin að
lífií
geimnum:
m9
H
Fyrst þarf
að f inna reiki-
stjörnurnar
■ Síöastliöin fimm ár hefur
NASA í Bandaríkjunum variö
7,5 milljónum dollara til þess
að reyna að greina merki lífs á
reikistjörnum í öðrunt sólkerf-
um. Enn sem komið er eru
vísindamenn þó aðallega að
glíma við spurninguna um
hvort aðrar sólir hafi nokkrar
reikistjörnur. Alla síðustu öld
hafa geimvísindamenn reynt
að leita svara við þessari spurn-
ingu með athugunum og kenn-
ingasmíð.
Kenningasmíðin er auðveld-
asti hlutinn því ekki er hægt að
greina reikistjörnur í öðrum
sólkerfum með venjulegum
stjörnukíki. Þær myndu hverfa
í birtunni sem stafar af sólinni,
sem þær snúast um. Þess í stað
er leitað að óbeinum vísbend-
ingum. Ef reikistjarna á stærð
viö Júpiter væri á sveimi um-
hverfis sól myndi hnötturinn
valda smávægilegum sveiflum
á hreyfingu sólarinnar vegna
stærðar sinnar (massi Júpiter
er3l8sinnum meirien jarðar).
Ef slíkar sveiflur finnast er
■ Reikistjörnur á frumstigi
umhverfis Beta Pictoris.
Hvað varð um lögguna góðu?
Ofbeldi lögreglunnar í New York færist í aukana
■ Imynd lögreglunnar í New
York og reyndar víðar í
Bandaríkjunum fer stöðugt
versnandi og er nú svo komið
að mörgum blandast hugur um
hvort hún sé hinn sanni vernd-
ari réttvísinnar.
Það eru ekki lengur bara
vondu karlarnir sem verða að
passa sig heldur einnig heið-
virðir borgarar, sem verða æ
oftar illa fyrir barðinu á lög-
reglunni vegna minniháttar
yfirsjóna eða jafnvel að
ósekju.
Ekki alls fyrir löngu voru
fimm lögregluþjónar kærðir
fyrir að hafa sýnt nokkrum
eiturlyfjasölum óþarflega
mikla hörku er þeir beittu
rafmagnsbyssum, sem mun
vera óhemju sársaukafullt, í
þágu laganna. Þó er það öllu
svartara þegar þeldökkur elli-
lífeyrisþegi var skotinn til bana
þegar verið var að heimsækja
hann vegna vangoldinnar leigu
eða þegar ökumaður lögreglu-
bifreiðar keyrir gangandi veg-
faranda niður, stórslasar mann
og annan og bætir síðan gráu
ofan á svart með því að stinga
af.
Núverandi borgarstjóri,
Edward Koch, lítur málið
mjög alvarlegum augum, enda
kosningar á næsta leiti og ekki
seinna vænna að gera hreint
fyrir sínum dyrum. í viðleitni
sinni til að stemma stigu við
auknum ofbeldisverkum lög-
reglumanna hefur sérstökum
rannsóknardómi verið komið
á fót. Þetta er samt ekki í
fyrsta skipti sem úttekt er gerð
á þessu viðkvæma máli. Fyrir
einu og hálfu ári, þegar mönn-
um fyrst var fariö að blöskra
ástandið, var farið nokkuð vel
ofan í saumana á þessu. Meðal
annars var lögreglan sökuð um
kynþáttafordóma. Spjótin
beindust að Koch og hann
lofaði úrbótum.
í liði sent í eru um 28.000
manns er kannski ekki hægt að
búast við að allt gangi snuðru-
laust fyrir sig. Bent hefur verið
á að starfinu fylgir mikið óör-
yggi og spenna sem leiði til
aukinnar áfengisneyslu og
hærra hlutfalls hjónabandsslita
og sjálfsvíga en meðal annarra
stétta. Með sálfræðiprófi er
reynt að vinsa úr óæskilega
umsækjendur, cn það furðu-
lega er að það eru ekki aðal-
lega nýliöarnir sem hafa komið
óorði á lögregluna upp á síð-
kastið, eins og ef til vill mætti
búast við, heldur eru það þeir
reyndu og gamalgrónu. Vitað
er að ntargir þeirra hafa lengi
átt við geðræn vandamál að
stríða, en það er hægara sagt
en gert að reka þá úr starfi.
Hingað til hefur eftirlitið eink-
um beinst að nýliðunum. Auk
þess eru þeir verndaðir af lög-
um um opinbera starfsmenn
og geta falið sig bak við þagn-
arskylduna.
Aukin óánægja
meðal almennings
Áiit manna á lögreglunni
hefur aldrei verið minna.
Líkamlegu og andlegu atgerfi
hennar hefur farið mjög hrak-
andi og sagt er að siðferðis-
kenndin hafi aldrei verið á
lægra plani. Hetjuljóminn er
horfinn og útreiðin sem þeir fá
í fjölmiðlum fer stöðugt versn-
andi. Mesta reiði hefur vakið
hversu oft þeir sleppa með
milda dóma. Stundum fá þeir
ekki nema áminningu fyrir
brot sem öðrum væri umsvifa-
laust stungið inn fyrir.
Hvað er til ráða? Næsta lítið
segja sérfræðingarnir. Helst er
að herða inntökuskilyrðin enn
frekar, auka eftirlitið og taka
kvartanir til alvarlegri um-'
fjöllunar. Veikasti hlekkurinn
er eftir sem áður sá að lög-
reglumennirnir vinna oftast
saman tveir og tveir eða í
litlum hópum. Náinn vinskap-
ur myndast á milli þeirra og
þegar einhver á það á hættu að
verða fangelsaður eða rekinn,
snúa þeir bökum saman og eru
tregir til sagna. Á meðan svo
fer fram óttast ménn að lítil
von sé um að breytingar verði
til batnaðar.
Úr The Economist
Lögreglan í New York: Verndari réttlætis eða lögleg ofbeldisstarfsemi?
það vísbending um að fylgi-
hnöttur sé með í spilinu.
Ekki er þó auðvelt að greina
hreyfingu af þessu tagi, því
flestar stjörnur eru sífellt á
hreyfingu, ekki aðeins þær sem
hafa reikistjörnur. Spurningin
snýst því ekki aðeins um það
að greina hreyfingu, heldur
smávægilega óreglu á hreyf-
ingu. Samt hefur náðst árangur
með þessari tækni. Strax árið
1844 fannst áður óþekkt
stjarna með útreikningum af
þessu tagi. Þýskur geimvís-
indamaður, Friedrich Bessel,
gat þá sýnt fram á að stjarnan
Sirius hefði fylgihnött. með
því að grcina smávægilega
hlykkí á hreyfiferli hennar.
Átján árum síðar var upp-
götvun hans staðfest, en þá
tókst að greina veikt ljósendur-
varp frá hnettinum.
Síðan þá hefur með þessari
tækni tekist að finna fjölda
tvístirna, þar sem áður var talin
vera aöeins ein sól. En við
erum að leita að reikistjörnum.
Dr. Peter van de Kampf, sem
starfar hjá Sproul Observat-
ory í Bandaríkjununt, heldur
því fram að hlykkir, sem hann
hefur greint á hreyfiferii Barn-
ard-stjörnu, beri ótvírætt vitni
um nærveru reikistjörnu.
Barnard stjarnan er ein af 10
sólum, sem næst eru okkar
sóikerfi. Gallinn er að upp-
götvun lians hcfur ekki verið
staðfest af öðrum athugunar-
stofum. Van de Kampf telur
þessa reikistjörnu vera á stærð
við Júpilc. c.i sveiflurnar sem
hann greindi eru smáar og
bíða verður frekari sannana.
Athugunarstöð bandaríska
sjóhersins (United States Naval
Observatory) hefur staðið fyrir
einhverjum umfangsmestu
geimrannsóknum, sem gerðar
hafa verið. Þeir fygldust náið
með hreyfingunt um 1000 ná-
lægra stjarna og tólf þeirra
virtust hreyfast á þann hátt að
möguleiki var á að þeim fygldu
hnetti, sem væru of sfnáir til
þess að geta kallast sólir. Til
dæmis virðist Van Briesbroeck
10-stjarnan (VB10) hafa í eftir-
dragi hnött sem er um '/skiaf
stærð okkar sólar.
Fyrsta reikistjarnan
fundin
Gott og vel. Þarna eru
komnar ákveðnar vísbending-
ar, en vísindamenn vildu
gjarnan geta stutt mál sitt með
öðru en óbeinum útreikning-
um. Því var eftirvæntingin
mikil þegar Donald
McCarthy, frá háskólanum í
Arizona, tilkynnti að hann
hefði fundið beinar sannanir
fyrir tilvist reikistjörnu utan
okkar sólkerfis.
Hann hefur notað nýja tækni
við athuganir sínar, sem vfir-
vinnur þau vandamál sem
skapast við það að ijósgeislar,
sem stjörnurnar senda frá sér,
brenglast þegar þeir fara gegn-
um gufuhvolfið. Með því að
taka myndir af því sem sést
gegnum stjörnukíkinn með
nokkurra millisekúndna milli-
bili og raða þeim síðan upp
skv. tölfræðilegum aðferðum
má fá óbrenglaða mynd af
stjörnunni, sem verið er að
athuga, og hreyfingum hennar.
McCarthy og samstarfs-
menn hans hafa um árabil
notað þessa tækni með „infra“-
rauðum sjónauka við athugun
á stjörnum sem grunaðar hafa
verið um að hafa fylgihnött.
Ein þessara stjarna er Van
Briesbroeek 8 (VB8), sem er
dauf stjarna í um 21 ljósára
fjarlægð frá jörðu. Þegar þeir
athuguðu myndirnar af henni
voru þeir sannfærðir um að
hafa fundið hnött, sem snérist
um sólina, og tilkynntu með
stolti að þeir hefðu fundið
fyrstu reikistjörnuna utan sól-
kerfisins.
Enn ríkir þó ekki eining um
málið. Stærð þessarar hugsan-
legu reikistjörnu er slík, að
spurning er hvort ekki sé um
svokallaðan „brúnan dverg"
að ræða. Þessi hnöttur er um
6000 sinnum stærri en jörðin.
Styður kenningar um
myndun sólkerfisins
Samt sem áður er um mikil-
væga uppgötvun að ræða. Þótt
hnöttur þessi kunni að líta út
eins og sól - hann er loftkennd-
ur og samanstendur af helium
og hydrogeni - er útilokað að
í honum eigi sér stað kjarna-
klofningur, vegna þess hvað
liann er lítill. Fundur þessa
hnattar rennir auk þess stoðum
undir nýjustu kenningar um
myndun sólkerfisins, en þær
hafa verið að fá aukinn stuðn-
ing að undanförnu. Þær gera
ráð fyrir því að stórt ský,
samsett úr margs konar loftteg-
undum og rykögnum, hafi fall-
ið í átt að sólinni og vegna
miðflóttaafls sólar hafi þessar
efniseindir þeyst aftur í átt frá
sólu og myndað þunnan disk
efniseinda umhverfis hana. Með
tíð og tíma á þessi diskur að
hafa þést og myndað reiki-
stjörnurnar.
Lengi vel var hér aðeins um
tilgátu að ræða en upp úr 1983
fóru ýmsar athuganir að renna
stoðum undir hana. Japanir
fundu fyrstir, með hjálp „infra-
rauðs" stjörnukíkis sannanir
fyrir því að umhverfis sól jarð-
ar snérist ský rykagna. Af
tilviljun sást í stjörnukíki, sem
var í gervihnetti á braut um
jörðu, samskonar diskur efnis-
einda umhverfis stjörnuna
Vega. Skömmu síðar rákust
menn á svipaðan disk umhverf-
is stjörnuna Fomalhaut og árið
1984 náðist svo mynd af slíkum
diski við stjörnuna Beta Pictor-
is.
Líklegasta skýringin á tilvist
þessara diska er sú að hér sé
um að ræða reikistjörnur á
frumstigi. Að viðbættum vís-
bendingunum um tilvist „brúns
dvergs" umhverfis VB8, sem
líklega er að kælast niður,
billjónunt ára eftir myndun
hans, virðist flest benda til að
nóg sé af reikistjörnum um-
hverfis aðrar sólir en okkar.
Hvort þar er að finna líf -
skyni gæddar verur - eða bara
urð og grjót er svo annað mál.
Þýtt og endursagt úr The
Economist.