NT - 05.10.1985, Side 16

5. október 1985 16
LlL Innanhús* s og utan
íslenska þióðin
ættiað vera stolt afullariðnaðinum
- verðlaunaritgerð Bryndísar Ingvadóttur, Fjölbrautarskóla Akraness.
■ íslenski ullariðnaðurinn, saga og framtíð, er efni þeirrar ritgerðar
sem hér fer á eftir. Fyrir viku síðan birtist ritgerð um sögu húsbygginga
hér á landi. Báðar þessar ritgerðir eru verðlaunaritgerðir úr ritgerða-
samkeppni sem Landssamband íslenskra iðnaðarmanna efndi til meðal
skólanemenda, og NT fékk leyfi til að birta. Sú sem hér fer á eftir fékk
þriðju verðlaun, og höfundurinn er Bryndís Ingvadóttir. Fleiri verð-
launaritgerðir verða birtar á næstunni.
íslenska sauðkindin
■ Höfundurinn, Bryndís Ingvadóttir.
■ Segja má að saga íslensku
sauðkindarinnar sé jafngðmul
fastri búsetu hér á landi, þar
sem þeir landnámsmenn, sem
settust hér að, höfðu með sér
búfé til landsins. Er því ís-
lenska sauðkindin af norskum
stofni en fjarstofnar voru mjög
svipaðir, á þessum tíma, á
Norðurlöndunum. Voru land-
kostir hérlendis hinir ákjósan-
legustu fyrir sauðfé, því hag-
lendi var rnikið og gott. Var
því höfuðáherslan lögð á sauð-
fjárbúskap, fremur en aðrar
búgreinar.
Sauðkindin er til margs
nytsamleg og segja má að hún
hafi bæði fætt og klætt þjóðina
í aldir. Af sauðkindinni nýttu
menn bókstaflega allt, en það
helsta vár mjólk, kjöt, skinn
og síðast en ekki síst ullina
sem hér er ætlunin að fjalla
um.
íslenska ullin
Ull hefur alla tíð verið mikil-
vægt efni í fatnað, ekki síst hér
á íslandi í hinu kalda loftslagi.
Pessvegna hafa íslendingar allt
frá fyrstu tíð lagt mikið upp úr
ullinni og tileinkuðu sér
vinnsluaðferðir. sem héldust
nær óbreyttar allt fram til 18.
aldar.
Ullin heitir einu nafni reyfi en t
flokkast síðan í tog og bel.
toghárin voru löng og gróf.
Þau voru notuð til hinna marg-
víslegustu hluta og var ending
þeirra mjög góð. Þelið, en það
voru stutt hár, mjög fín og
mjúk viðkomu, var haft í það
allra vandaðasta.
Vinnsla ullarinnar
Fyrst var ullin rúin af fénu
og síðan þvegin. Var það í því
fólgið að sjóða ullina í vatni,
sem keytu hafði verið blandað
saman við. Því næst var ullin
skoluð í rennandi vatni, t.d. í
bæjarlæknum, og síðan breidd
til þerris úti á túni. Er ullin var
orðin þurr var hún tekin saman
og aðgreind eftir gæðum í
vinnuull og söluull. Var besta
ullin tekin til heimavinnslu en
lakari hlutinn seldur í kaupst-
að.
Nú er allt annar tíimi. Ullin
er sett í poka heima á bæjunum
og síðan þvegin og þurrkuð í
vélum í ullarþvottastöðvum.
Tóvinnan
Það var kölluð tóvinna að
vinna band úr ullinni og síðan
flíkur eða annaö úr bandinu.
Fyrst var ullin táin. Það var
fólgið í því að greina ullina í
sundur á milli fingra sér og
jafnað úr henni. Því næst var
hún kembd og síðan dregin úr
kömbunum í lengju og lögð í
rimlakassa, er nefndist lár.
Þetta var kallað að lyppa.
Næstur kom spuninn, spunnið
var á snældu en síðar meir á
rokka. Þegar spunnið var, var
lítill endi af lyppunni festur við
hnokkann, snúð hleypt á
snælduna, henni síðan sleppt
og hún látin snúast í lausu
lofti. Þegar hæfilegur snúður
var kominn á, var lyppan undin
upp' á snælduhalann þangað til
snældan var orðin full. Var þá
bandið undið upp í hnykla ef
prjóna átti úr því, en hcspað á
hesputré ef vefa átti úr því eða
selja það.
Vefnaður
Nær allt band var ofið í
voðir þar til prjónar komu til
sögunnar. Var nær allt ofið í
hinum svokallaða kljásteina-
vefstól en einnig var ofið á
flosár ogspjaldvefnaður tíðkað-
ist víða við gerð mjórra renn-
inga eins og t.d. axfabanda og
leturbanda.
Að vcfa á kljásteinavefstól-
inn var mjög seinlegt og erfitt.
því að alltaf var staðið og
gengið við vefnaðinn. Ef .því
auðsætt að mikið vinnuafl hef-
ur þurft til, því vaðmál voru
ekki aðeins unnin til heima-
nota heldur í stórum stíl til
útflutnings. Vaðmál voru einn
hclsti gjaldeyrir Islendinga í
langan tíma og má bví nærri
géta að mikið hafi verið um
vefnað.
Þóf
Þegar búið var að vefa var
voðin þæfð. Ýmsar aðferðir
voru notaðar til þess að þæfa.
Vaðmál voru þæfð á hurðum
undir handleggjum, undir fót-
um eða undir bringunni sem
var sjaldgæfara og erfiðara.
Algengt var, þegar um stórar
voðir var að ræða, að þæfa í
tunnum. Var þá tekin stór
tunna, sleginn úr henni
botninn, lögð á hliðina, skorð-
uð og voðin látin inn í. Að
þessu unnu ætíð tveir menn og
lágu þeir við sinn hvorn enda
tunnunnar með lappirnar inn í
og þæfðu voöina á milli sín
með iljunum. Var þóf mjög
erfitt og þreytandi verk og
þurfti til þess þrekmikla
karlmenn.
Prjónles var einnig þæft.
Sokkar, vettlingar og annað
smávegis var þæft milli hand-
anna, en það sem stærra var,
var þæft undir höndunum í
trogi.
Prjón
Á síðari hluta 16. aldarlærð-
ist íslendingum sú stórmerki-
lega nýjung, að prjóna. Náði
þessi list strax skjótri út-
breiðslu. því að prjónar voru
léttir í meðförum og auðlært
var að prjóna. Þegar prjón
kom til sögunnar dró nokkuð
úr vefnaði og ekki leið á löngu
þar til prjónles var orðinn
veigamikill þáttur í
útflutningsverslun íslendinga.
Áhöld
Kambar
Langt er síðan kambarnir
komu til sögunnar. Fyrstu
kambarnir, togkambar, munu
hafa borist hingað til lands
með landnámsmönnum. Tog-
kambarnir líktust hrífuhaus og
kom stutt skaft út úr í miðju.
Hausinn og tindarnir voru úr
járni, en skaftið úr tré. Tog-
kambar voru notaðir til þess
að fá togið hreint og laust við
styttri ullarhár. Ullarkambar
komu til sögunnar á 18. öld.
Þeir voru með vírtennur festar
í skinn, sem neglt var á fjöl
með áföstu skafti.
Snældur
Til þess að spinna ullina var
snældan notuð þar til rokkar
komu til sögunnar. Snældan
var oftast gerð úr snúð af beini
eða tré, og með tréhala, sem
var sívöl spýta mjórri í annan
endann. Snúðurinn var í laginu
eins og hálfkúla og var gat gert
á snúðinn og halinn rekinn þar
í. Var síðan hnokki, sem var
lítill krókur úr beini eða járni,
festur í halaendann í miðjum
snúð og var þá snældan tilbúin.
Rokkar
Á 18. öld tóku rokkar að
berast hingað til lands og út-
rýmdu þeir fljótlega snæld-
unni. Þeir náðu fljótt almenn-
um vinsældum því að vinnu-
sparnaður var mikill af því að
nota rokka í stað snælda.
Rokkurinn var margri konunni
kær gripur, því hann létti af
henni miklu erfiði og myndað-
ist oft á tíðum sterkt samband
milli konunnar og rokksins.
Eru til ótal frásagnir af því, að
margar konur undu sér hvergi
betur en við rokkinn.
Kljásteinavefstóllinn
Kljásteinavefstóllinn er tal-
inn hafa borist hingað með
fornmönnum, sennilega um
árið 1000. Voru þeir mjög
frumstæð verkfæri, uppréttir
og lágu þræðirnir í stólnum
upp og niður, lóðrétt en ekki
lárett eins og í vefstólum af
nýrri gerð. Héngu kljásteinar,
sem voru slípað fjörugrjót með
klöppuðu gati, niður úr til þess
að strengja uppistöðurnar.
„Eftirfarandi vísu skrifaði
séra Þorvaldur Jakobsson upp
eftir Ólöfu Guðmundsdóttur,
sem uppalin var í Hergilsey."
Rifur, hleinar, skilfjöl, sköft
skeið, meiðmar, hræll og þoll-
ar tveir. spjálk, steinar og
hælar höft, halavindur- og svo
ei meir. (Hundrað ár í Þjóð-
minjasafni, bls. 51)
Á kljásteinavefstólinn var
allt ofið sem ofið var fram á 18.
öld en þá fóru öðruvísi og
tæknilegri vefstólar að koma
til sögunnar. Þó var ofið á
kljásteinavefstólinn langt fram
á 19. öld, því margir voru
fastheldnir og vildu ekki breyta
um, enda hafði kljásteinavef-
stóllinn verið eina tegund vef-
stóla hér á landi og haldist nær
óbreytt. Á átjándu öld urðu
miklar breytingar í vefnaðar-
tækni á íslandi. Þá kom til
sögunnar hinn svokallaði
danski vefstóll og breyttist þá
vefnaður allnokkuð.
Heimilisiðnaður-
verksmiðjuiðnaður
Áður fyrr var ullariðnaður-
inn hreinn heimilisiðnaður.
Bókstaflega allt var gert heima
á bæjunum. Það er ekki fyrr en
um miðja 18. öld, með innrétt-
ingum Skúla Magnússonar, að
tilraun var gerð til verksmiðju-
iðnaðar. Áttu Innréttingarnar
að auka verkkunnáttu og efla
atvinnuvegi. Var megin
áhersla lögð á ullariðnað og
var, til þess að fá nægilegt
hráefni, sett á stórt fjárbú. En
ekki gekk allt sem skyldi, því
ýmislegt kom uppá,
verksmiðjuhús brunnu og
fjárkláði geisaði, sem aflagði
fjárbúið. Einnig mættu Inn-
réttingarnar harðri andstöðu
einokunarkaupmanna og varð
það til þess að þær liðu undir
lok. Fyrirtækjum sem fram-
leiða ull til útflutnings hefur
fjölgað rnjög á undanförnum
árum og útflutningur aukist að
sama skapi. Nú er heimavinna
úr ull orðin rnjög lítil og þá
fyrst og fremst tengd Iistiðnaði.
Áftur á móti er þó nokkuð
prjónað úr lopa, einkunt peys-
ur, sokkar og er töluvert af því
flutt út.
Útflutningur
Á fyrstu fjórum öldum ís-
landsbyggðar var ullarfram-
leiðslan mun meiri en nauðsyn-
legt var til þess að fullnægja
þörf landsmanna fyrir vaðmál.
Varð það því aðalútflutnings-
vara fslendinga og var raunar
einnig notað sem verðmælir.
Á fjórtándu öld féll vaðmál í
verði á Evrópumarkaði og
hætti það þá að vera aðalkaup-
eyrir íslendinga í viðskiptum
við útlönd, í þess stað kom
sjávarvara og hefur hún verið
aðalútflutningsvara íslendinga
síðan. Þegar prjónar komu til
sögunnar var farið að flytja
prjónles út, en um 1900 hafði
sá útflutningur stórminnkað en
í stað þess var farið að flytja
meira út af óunninni ull.
Framtíðarhorfur
Rétt fyrir síðustu aldamót
urðu þáttaskil í ullariðnaði á
íslandi, er tóvinnuvélar komu
til sögunnar. Léttu þær verkin
stórum þó þær hafi ekki verið
neitt í líkingu við þær vélar
sem tíðkast nú í dag. Ekki
hefur tölvuvæðingin látið ullar-
iðnaðinn óáreittan fremur en
annan iðnað og eru flestar
hinna stóru ullarverksmiðja
orðnar tölvuvæddar.
Þýðir það að nú gerir manns-
höndin aðeins örlítinn part af
því sem hún gerði hér á öldum
áður.
En hvað vitum við hvað
framtíðin ber íbrjósti sér? Það
er ógjörningur að segja til um
það, því að síðustu áratugi og
þá sérstaklega nú á þessum
áratug hefur tækninni fleygt
svo ört fram að margt er næst-
um því úrelt þegar það kemur
á markað. Nú í dag þarf ullar-
iðnaðurinn allavega ekki að
kvarta, því að markaðshorfur
erlendis eru ágætar.
Það er eins og við íslending-
ar kunnum ekki að meta ullina
sem skyldi og er það orðin
frekar sjaldgæf sjón að sjá fólk
klætt vörum unnum úr
íslenskri ull, nema þá ullar-
sokkum og vettlingum sem er
sígilt. íslenskar ullarafurðir
eru mjög góð landkynning fyrir
ísland og þegar gott hráefni og
falleg hönnun fer saman ætti
árangurinn að verða mjög
góður. íslenska þjóðin ætti því
að vera stolt af sínum vandaða
og fjölbreytta ullariðnaði.
Akrancsi 13. nóvember 1984
Bryndís Ingvadótitár
Heimildaskrá
1. Þorkell Jóhannesson:
„Ullariðnaður," Iðnsaga ís-
lands 2, Iðnaðarmannafélagið
í Reykjavík, Reykjavík, 1943.
2. Inga Lárusdóttir: „Vefnað-
ur, prjón og saumur,“ Iðnsaga
íslands 2, Iðnaðarmannafélag-
ið í Reykjavík, Reykjavík,
1943.
3. Halldóra Bjarnadóttir:
Vefnaður, Bókaútgáfa Menn-
ingarsjóðs og Þjóðvinafélags-
ins, Reykjavík 1966.
4. Jónas Jónasson: íslenskir
þjóðhættir (önnur útgáfa) Jón-
as og Halldór Rafnar, Reykj-
avík 1945.
5. Kristján Eldjárn: Hundrað
ár í Þjóðminjasafni, Bókaút-
gáfa Menningarsjóðs, Reykja-
vík 1964.
■ Nýjasta framlciöslan.