Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.2004, Blaðsíða 2

!
GENGISFELLING gjaldmiðils
er fyrirbæri úr fjármálaheiminum
sem venjulegt fólk hugsar ekki
dagsdaglega um. Það er starf
peningaspekinga í Seðlabank-
anum að sjá til þess að gjaldmiðill
landsins sé hraustur og að flagga
viðvörunarmerki ef líðan krón-
urnar fer eitthvað að hraka. Fyrir Íslend-
inga nú til dags kann þetta að hljóma frek-
ar fjarstætt, sem betur fer. Ég hins vegar
bý yfir afar óskemmtilegri reynslu frá ní-
unda áratugnum í heimalandinu mínu þeg-
ar verðbólga tröllreið samfélaginu. Einn
dag kostaði brauð 100 dinara, maður
skrapp til útlanda í tvær vikur, kom heim
og þá var brauðið komið í 10.000 dinara.
Þegar verðið á brauðinu
varð ein milljón voru skor-
in sex núll af og brauðið
kostaði 1 dinar, þangað til
hann varð milljón aftur.
Það var heldur óskemmtileg reynsla. Fólk
hafði enga stjórn á genginu, frekar öfugt,
líf manna stjórnaðist af því. Jafnvel við
sem erum ófaglærð í hagfræðinni hljótum
að gera okkur grein fyrir því að það þarf
mikið að ganga á í efnahagslífinu áður en
til gengisfellingar kemur. Það má einfalda
hagfræðina og segja að því meira af pen-
ingum í umferð, því verðminni verða þeir.
Ég geri mér alveg grein fyrir því að með
svona skrifum mun ég aldrei koma til
greina sem pistlahöfundur í fróðleiks-
molum viðskiptablaða. Enda fjármál ekki
mín sterkasta hlið. Ástæðan fyrir því að ég
nefni þetta dæmi er sú að svipað fyrirbæri
og verðbólga og gengisfelling finnast einn-
ig annars staðar. Tökum sem dæmi tungu-
mál, réttara sagt orðanotkun. Í gamla
daga þýddi orðið „ágæt/ur“ það besta sem
hægt var að segja um einhvern. Svo var
sennilega byrjað að nota orðið yfir allt
mögulegt, það varð orð fyrir alla og ekki
bara elítuna. Þannig byrjaði gengisfell-
ingin. Í dag þráast skólarnir við að gefa
sem hæstu einkunn ágætiseinkunn og eiga
þeir fyrir þessa varðveislu gamals ljóma
orðsins þökk skilið. En ágætis skemmtun
er ekki nema aðeins betri en sæmileg
skemmtun (sæmileg – annað orð sem hef-
ur gengisfallið!), og stundum ekki einu
sinni það. Hvernig var í fríinu? Baaara
ágæætt – hljómar ekki eins og mann-
eskjan sé að koma úr besta fríi lífsins. En,
tungumálið er lifandi fyrirbæri og það
verður stanslaust fyrir breytingum frá
þeim sem nota það. Það er því óhjá-
kvæmilegt að sum orð hljóta aðra eða
breyta merkingu í tímans rás.
Stundum komast líka sum orð eða hug-
tök í tísku. Fjölmiðlar tala um sum fyr-
irbæri þangað til ekkert stendur eftir af
þeim. Ég man að fyrir nokkrum árum
greindist helmingur af þjóðinni með vél-
indabakflæði. Það var ekki hægt að opna
blað eða tímarit án þess að lesa einhverja
reynslusögu um sjúkdóminn. Nú er ég
ekki að reyna að gera lítið úr óþægindum
fólks sem þjáist af bakflæði, en yfirþyrm-
andi umfjöllun um málið hafði þau áhrif á
mig að ég hætti að taka mark á öllu því
sem snerti þennan sjúkdóm.
Þess vegna finnst mér slæm þróun að
sjá sjónvarpsstöð auglýsa enskan fótbolta
á hliðum strætisvagna sem „sjálfsögð
mannréttindi“. Eru mannréttindi eitt af
þessum orðum sem verður svo hversdags-
legt að fólk mun hætta að taka mark á
merkingu þess? Smitaðist orðið mannrétt-
indi af verðbólgu? Ef við spyrðum Súd-
anbúa frá Darfur-héraði, afganska konu
og velstaddan Íslending hvað mannrétt-
indi væru, myndum við fá mjög ólík svör?
Ég held ekki, þó að ég efist um að svarið
yrði „að horfa á fótbolta“. Ég held að fólk
sé yfirleitt á sömu skoðun um hvað teljist
vera sómasamlegt “norm“ samfélagsins
sem allt mannkynið ætti að njóta góðs af.
En munu íslensku börnin, sem heyra að
það að horfa á fótbolta séu sjálfsögð mann-
réttindi, geta gert greinarmun milli mik-
ilvægis þess að geta horft á fótboltaleik og
t.d. þeirra réttinda að búa óáreittur í faðmi
fjölskyldunnar? Skortur á mannréttindum
er ekki eitthvað sem hægt er að leysa í eitt
skipti fyrir öll. Heimurinn þróast og þró-
unin hefur alltaf góðar og slæmar hliðar.
Sá tími er því miður ekki kominn, að við
getum leyft okkur þann munað að geng-
isfella orðið mannréttindi. Látum ekki
henda okkur það sem kom fyrir strákinn
sem kallaði „úlfur, úlfur“ þangað til að allir
hættu að taka mark á honum, jafnvel þeg-
ar úlfurinn loksins kom.
2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 28. ágúst 2004
Ávegg í Þingholtunum má finna fag-urrauða mynd af sjónvarpskonunniVölu Matthíasdóttur sem einhverjiróknyttakrakkar hafa málað og notað
til þess spreibrúsa og skapalón. Vala horfir
brosandi til áhorfandans og undir myndinni
stendur skrifað stórum stöfum í svörtu og
rauðu: „Ég sannfæri fólk um að kaupa hluti sem
það hefur engin not fyrir, fyrir peninga sem það
ekki á, til að heilla aðra
sem er alveg sama.“ Þetta
er hörð og hressandi
ádeila (eigandi veggsins
væri eflaust ósammála)
sem beinist gegn þeirri „innlits-útlits“-menn-
ingu sem borin hefur verið á torg síðustu miss-
erin. Listglæpamennirnir ganga þó of langt í
síðasta hluta yfirlýsingarinnar, þó að þar komi
eflaust afstaða þeirra sjálfra hvað skýrast fram.
Og jafnvel þeim er ekki „alveg sama“ því þeir
láta sig jú hafa það að vinna listaverkið og
brjóta lög með því að mála það á húsvegg.
Þetta gera þeir allt til þess að andmæla
gegndarlausri neysluhyggju samtímans sem
enginn þorir lengur að gagnrýna af ótta við for-
pokunarstimpilinn. Í yfirlýsingunni er falin ósk-
hyggja um samfélag sem heillast ekki af óþarfa,
um þjóð sem steypir sér ekki í botnlausar
skuldir til þess eins að halda vöku fyrir öfund-
sjúkum nágrönnum.
En Vala þarf ósköp fáa að sannfæra. Í bóka-
búð Eymundssonar er til að mynda að finna
tugi tímarita sem snúast einvörðungu um heim-
ilið, húsnæði, lífsstíl, innréttingar, innanstokks-
muni og fleira. Eitt þeirra er hið íslenska Hús
og hýbýli en í eldhúsblaði þess frá því fyrr á
þessu ári er í ritstjórnarpistli rætt um vanda-
málin sem felast í því að sannfæra húsbóndann
um „mikilvægi þess að eiga flottasta eldhúsið í
fjölskyldunni/vinahópnum, helst teiknað af inn-
anhúsarkitekt“. Samkvæmt pistlinum er jafn-
framt mikilvægt að skilja (ef flutt er inn í gam-
alt hús), að nýtt er „betra en gamalt, að eldhús
þurfi að fylgja tískustraumum rétt eins og
klæðnaður húsfreyju (og húsbónda – ef hús-
freyja er vel gift)“.
Í gljáfægðum og sprautlökkuðum innrétt-
ingum íslenskra eldhúsa og baðherbergja spegl-
ast andlit þjóðarinnar. Nú keppast landsþekktir
einstaklingar við að hleypa almenningi inn á gafl
hjá sér, listamenn rýna ofan í salernisskálar og
sturtubotna, öðlingar úr atvinnulífinu sýna ís-
skápa úr ryðfríu stáli og reykháfa úr burstuðu áli
– allir slá á létta strengi og hafa það hæfilega
notalegt saman. Um leið og viðmælendur benda
sjónvarpsáhorfendum á ítölsku gaseldavélina frá
Kokku eða Eirvík segja þeir okkur eitthvað um
sjálfa sig þar sem sjálfsmynd þeirra býr að ein-
hverju leyti í baðherberginu og eldhúsinu, þeim
tveim „rýmum“ sem helst hverfast um búkþarf-
irnar. Þetta er fólk vaska og blöndunartækja,
sturtuhausa og sandblásinna spegla, í þessari
smekklega lýstu veröld bera baðherbergi heið-
arleika vitni og eldhúsplötur gera fólk að marm-
aramanneskju eða einstaklingi með stáltaugar.
Til marks um vaxandi vinsældir þessara tveggja
rýma er sú staðreynd að baðherbergjum ís-
lenskra heimila fer stöðugt fjölgandi og eldhúsin
hafa tekið að renna saman við stofur lands-
manna. (Líklega færðu Íslendingar salernið
þangað líka væri það ekki fyrir rótgróna hring-
vöðvalægð þjóðarinnar allrar.) Ég heyrði einu
sinni sögu af íslenskum auðmanni sem eyddi 20
milljónum í að umbylta eldhúsinu og baðher-
berginu hjá sér. Sá sem sagði mér söguna var á
staðnum og fylgdist með ævintýrinu allt til enda.
Mynstrið og fígúrurnar í baðherbergisflísunum
voru úr skíragulli, en þar með eru kostir þeirra
upptaldir. Félagi minn sýndi mér afgangsflís og
þó að þrjú ár séu liðin get ég dregið fram hverja
línu og ægilegt smáatriði.
Eitthvað þornaði upp inni í manni frammi
fyrir þessari flís. Hún hafði verið sérhönnuð fyr-
ir nýríka manngerð af þeirri sort sem hagnast
hefur af útgáfu og dreifingu klámblaða og það
eitt að horfa á hana olli bráðri þarmastíflu og
tafarlausri ristillömun. Saurugar hugsanir
týndu næringu sinni, urðu eins og sólþurrkaður
skítur sem gola feykir af túni.
„Veggirnir virka eins og móteitur,“ sagði fé-
lagi minn sem sá hvað ég var að hugsa. „Var það
gestaklósettið?“ spurði ég. „Nei,“ sagði hann.
„Þar valdi karlinn ódýru flísarnar. Þessar með
venjulegu gyllingunni“.
Ef einhver gengur með þá grillu að mestur
hluti 20 milljónanna hafi farið í baðherbergið
getur sá hinn sami haldið þeim hugmyndum
fyrir sjálfan sig. Með framkvæmdunum í eld-
húsinu hefði mátt brauðfæða heilan ættbálk í
Búrkína Fasó í heilt ár og alla íbúa Rauf-
arhafnar í enn lengri tíma. Ég ætla ekki að
þreyta lesendur mína með lýsingu á gólfefn-
unum, þeim ólíku (og sérvöldu) viðartegundum
sem prýddu eldhúsinnréttinguna, eða þá á
grjótinu sem borið var í gólfið. Enn og aftur
voru það þó veggflísarnar sem gerðu útslagið.
Þar toppaði eigandinn allt hverfið með því að
kaupa hvítar keramikflísar og flytja svo tvo sér-
fræðinga frá Suður-Frakklandi á staðinn sem
voru tvo mánuði að handmála flísarnar með ör-
smáum penslum gerðum úr úlfaldahárum.
Á næstu dögum verður Gljúfrasteinn opn-
aður almenningi. Þá getum við stúderað inn-
réttinguna í eldhúsinu og síðan skroppið á kló-
settið eins og einn góður félagi minn gerði einu
sinni þegar hann vildi komast í færi við nób-
elsskáldið. Hvers konar innréttingu hefði
Snorri Sturluson valið? Hefði hann valið nátt-
úruflísar á borðin, kvöldverðareyju úr kirsuberi
eða einfaldan amerískan sveitastíl? Og hvað
hefði Skúli fógeti gert?
Íslenskar innréttingar
Fjölmiðlar
Eftir Guðna Elísson
gudnieli@hi.is
’Í yfirlýsingunni er falin óskhyggja um samfélag semheillast ekki af óþarfa, um þjóð sem steypir sér ekki í
botnlausar skuldir til þess eins að halda vöku fyrir
öfundsjúkum nágrönnum.‘
Minimalismi eða naumhyggja er annað hugtak sem vekur kannski ekki óbragð heldur bragð-leysi. Menn sjá fyrir sér andleysi, blindgötu dauðhreinsunar, nísku og hugmyndaleysi. Enorðið segir í raun lítið um verkin, vandamálið er kannski bara það að orðin minimalismi og
naumhyggja eru ekki nógu falleg. Naumhyggja í ritstíl snýst m.a. um að forðast skraut í orðfæri. En
nú er það svo að skrautmikill og flúraður texti vekur oft lítil hughrif, skilar ekki því sem hann á að
skila. Raymond Carver skrifaði einfaldar og fábreytilegar setningar. Eftirfarandi er dæmigerð
byrjun á sögu eftir hann, upphaf sögunnar Vitamins: „I had a job and Patti didńt. I worked a few
hours a night for the hospital. It was a nothing job. I did some work, signed the card for eight hours,
went drinking with the nurses.“ – Málfarið er óbrotið og hversdagslegt, stundum talmálslegt. Samt
er þetta frábærlega skrifað eins og flest af því sem Carver skilur eftir sig. Textar Carvers eru meira
lifandi og vekja sterkari hughrif en tilkomu- og íburðarmeiri skrifum er gjarnan ætlað að gera. Per-
sónur Carvers verða ljóslifandi í hugskoti lesandans enda er í sögunum lýst hversdagslegu um-
hverfi, hversdagslegu fólki, raunum og áhyggjum. Carver lýsti fagurfræði sinni svo í ritgerð: „Það
er mögulegt í sögu eða ljóði að skrifa um hversdagsleg atvik og hversdagslega hluti og nota til þess
hversdagslegt en nákvæmt orðalag, og glæða þessa hluti – stól, gluggatjöld, gaffal, eyrnalokk –
gríðarlegum áhrifamætti. Orðalagið getur verið svo nákvæmt að það virðist flatneskjulegt, en orðin
virka engu að síður; ef þau eru rétt notuð hafa þau nákvæmlega tilætluð áhrif.“ […]
Í vor kom út hjá Bjarti síðasta bók Carvers, Sendiferð, í þýðingu Óskars Árna Óskarssonar. Í ís-
lensku þýðingunni heitir bókin eftir sögunni Errand, sem lýsir síðustu dögum og dauða Antons
Chekhovs, líklega með töluverðu skáldaleyfi. [...]
Það er sérkennilegt að handfjatla þessa litlu bók eftir að hafa lesið hana nokkrum sinnum og
hugsa til þess að líklega er hún meðal helstu meistaraverka í bókmenntasögu 20. aldar. Hér á nefni-
lega við eins og stundum áður að snilld og mikilfengleiki þurfa ekki að fara saman.
Ágúst Borgþór Sverrisson
Kistan www.kistan.is
Morgunblaðið/ÞÖK
Milli vita?
Naumhyggja Carvers
I Vís leið til að koma sér í vandræði í NewYork er að glápa á förunaut sinn í neðan-
jarðarlestinni, einkum ef hann er af öðrum
kynþætti. Það mun ekki líða langur tími uns
spurningin vaknar: Á hvað
ert þú að glápa? Skyn-
samlegt svar á ekki eftir að
bjarga málum. Eina leiðin til að komast úr
klípunni er að standa upp og færa sig um set
yfir í næsta vagn og fara síðan út á næstu
stöð. Önnur vís leið til að koma sér í vand-
ræði í borginni er að kalla ókvæðisorð um
svarta eða aðra kynþætti í neðanjarðarlest-
inni. Viðkomandi getur enga björg sér veitt,
hann er dauðans matur. Enn ein vís leið til
að koma sér í vandræði í þessari stórkost-
legu borg er að syngja þjóðsöng Bandaríkj-
anna mjög illa og helst með röngum texta í
neðanjarðarlestinni. Maður gæti hugsanlega
sloppið lifandi með það.
II Fjölmenning er eitt af lausnarorðumsamtímans. New York er fjölmenning-
arlegt samfélag. Borgin hefur verið kölluð
suðupottur eða deigla. Allajafna gengur
sambúðin vel en stundum – og kannski oftar
en ekki – sýður upp úr. Hugmyndin á bak við
fjölmenninguna var í upphafi samlögun eða
sambræðsla ólíkra þjóða, kynþátta og hópa,
en eins og Neal Ascherson bendir á í ágætri
grein í veftímaritinu Butterflies and Wheels
þá er nú frekar farið að tala um einhvers
konar hræring enda samlögunin fullmikil
bjartsýni. Að mati Ascherson felur hug-
myndafræði fjölmenningarinnar hins vegar í
sér ákveðna tengingu við þjóðernishyggju
eða hóphyggju, hún gerir ráð fyrir að þjóðir
eða hópar sem eigi sameiginlega menningu
eigi hver og einn að fá að njóta sín í einhvers
konar samkrulli. Ascherson telur að þessi
hugmynd hafi ekki gefið góða raun og næsta
skref sé að móta grundvöll fyrir því að menn-
irnir geti lifað saman í samfélagi á grundvelli
þess sem sameinar þá, það er að segja á
grundvelli einstaklinganna og vilja þeirra.
III Það er sannarlega rétt hjá Aschersonað fjölmenningin er í raun íhaldssöm
hugmyndafræði. Hún byggist á úreltum
hugmyndum um að þjóðir og aðrir hópar eigi
sér sameiginlega sjálfsmynd sem sé jafnvel
æðri eða mikilvægari en sjálfsmynd eða sér-
kenni hvers einstaklings. Hún byggist á hug-
myndum um að einstaklingurinn tilheyri
ákveðnum hópi sem hann skuli fylgja að mál-
um. Það er hins vegar vitað að þjóðir og aðrir
hópar eru tilbúningur, sögulegur eða hug-
myndafræðilegur tilbúningur. Að mati
Ascherson eigum við fyrir höndum að skapa
þjóðfélag sem byggist á algerri blöndun,
þjóðfélag einstaklinga sem tilheyra engum
hópum og engri menningu. Þegar það verður
unnið munum við standa frammi fyrir mjög
pólitískum veruleika þar sem einstaklingar
munu takast á um lýðræði og á lýðræð-
islegan hátt.
Þetta er vissulega afar rómantísk hug-
mynd hjá Ascherson en hún vekur hollar
spurningar um alla þá áherslu sem lögð er á
menningu eða sameiginleg einkenni þjóða og
hópa.
Neðanmáls
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Umsjón Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111
netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Árvakurs hf.
Gengisfelling
orðanna
Eftir Tatjönu
Latinovic
tlatinovic@
ossur.com