Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.2004, Blaðsíða 15

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 28. ágúst 2004 | 15
Sheri Holman fjallar á írónískanmáta um bandarísk sam-
tímastjórnmál í bók sinni The
Mammoth Cheese, eða Risaosturinn
eins og heiti hennar gæti útlagst á
íslensku. Bókin hefst í smábæ í Virg-
iníu þar sem Manda Frank hefur ný-
lokið við að fæða ellefu börn og ligg-
ur örmagna í tjaldi á meðan
fjölmiðla-
svermurinn
sveimar í
kringum hana.
Meira að segja forsetaframbjóðand-
inn Adam Brooke kemur í heimsókn.
En svo deyja ungbörnin eitt af öðru
og fögnuðurinn sem bæjarbúar
fundu til vegna frægðarinnar sem
barnamergðinni fylgdi breytist í
sorg, ráðaleysi og andúð. Að mati
gagnrýnanda Guardian er The
Mammoth Cheese einkar áhugaverð
lesning er sýnir Holman sem frum-
legan höfund sem taki á málefnum á
sinn einstaka máta og hristi upp í
lesandanum á sama tíma og sagan sé
fyndin og veki væntumþykju gagn-
vart sögupersónunum.




Nýjasta bók Justins Cartwrights,The Promise of Happiness
eða Loforð um hamingju, fær góð
viðbrögð hjá gagnrýnanda Daily
Telegraph sem segir upphafslínur
sögunnar kynna
lesandann fyrir
þokkafullu öryggi
höfundarins
gagnvart texta
sínum sem endist
bókina á enda.
Sagan segir frá
Judd-fjölskyld-
unni, virðulegri
miðstéttar-
fjölskyldu sem
við upphaf bókarinnar bíður þess að
elsta dóttirinn losni úr bandarísku
fangelsi eftir að hafa tekið þátt í
listaverkasvindli ásamt kærasta sín-
um. Sá viðburður hafði sett fjöl-
skylduna alla á annan endann og
vakið spurningar um traust og þá
vissu sem meðlimir fjölskyldunnar
annars töldu sig búa við. Cartwright
nær að vinna úr þessum átökum á
einkar fallegan máta og dregur fram
mynd af vonum og væntingum er
reynast illsku og sorg sterkari.




Spennusagnahöfundurinn SueGrafton, sem getið hefur sér
gott orð fyrir feminískar spennusög-
ur auk þeirrar sérstöðu að láta heiti
bóka sinna feta sig niður eftir staf-
rófinu, er nú
komin að stafnum
„r“. R is for
Ricochet er nýj-
asta bók Grafton
og situr hún
þessa dagana of-
arlega á met-
sölulista New
York Times. Þar
segir frá kaliforn-
ísku leyni-
lögreglukonunni Kinsey Millhone,
sem lesendur Grafton hafa kynnst
áður, og að þessu sinni þarf Millhone
að hafa gætur á Rebu Lafferty, dótt-
ur efnaðs öldungs, sem er nýsloppin
úr fangelsi. Ýmsar flækjur gera þó
að sjáfsögðu vart við sig og að sögn
gagnrýnanda New York Times nær
Grafton að skapa spennuþrungið
andrúmsloft milli þeirra Millhone og
Lafferty.




Nýjasta bók Johns Prestons,Kings of the Roundhouse, er
eins konar hefnd aulanna þar sem
sviðið er Camden í London á átt-
unda áratugnum. Bókin hefst á
róstumiklum tímum í bresku þjóð-
félagi. Fjöldaverkföll eru víða og
hippadraumsýnin um betri heim er
liðin undir lok. Aðalsöguhetjan er
Endmund Crowe, rétt rúmlega tví-
tugur drengur sem býr í ókræsilegu
herbergi, líður sálarkvalir fyrir að
hafa ekki enn tapað sveindómnum
og keyrir um á skærgrænum bíl sem
foreldrar hans gáfu honum. Kings of
the Roundhouse fær góða dóma hjá
gagnrýnendum Daily Telegraph
sem segja umhverfis- og mannlýs-
ingar Prestons minna á ekki ómerk-
ari höfund en sjálfan Charles
Dickens.
Erlendar
bækur
Justin Cartwright
Sue Grafton
S
agnfræðingur sem sér-
hæfir sig í rússneskri
sögu ásamt því að hafa
áhuga á samtímabók-
menntum er fljótur að
grípa titil sem þennan:
Stalín góði. Það kann þó að valda les-
endum vonbrigðum að nýjasta skáld-
saga hins þekkta rússneska rithöf-
undar, Viktors Jerofejev, fjallar ekki
um Stalín, sem seint kæmi til með að
bera viðurnefnið góði, heldur er hún
þroskasaga ungs forréttindamanns í
Sovétríkjunum á árunum eftir síðari
heimsstyrjöld
og fram til
þeirrar stund-
ar er hann
kemur fram
sem andófsmaður og rithöfundur í
lok áttunda áratugarins. Sagan er
sögð í fyrstu persónu og sögumað-
urinn er sonur háttsetts manns í sov-
éska valdakerfinu, fyrst sem túlkur
Stalíns og síðar sem áhrifamaður í
utanríkisþjónustu Sovétríkjanna.
„Þegar öllu er á botninn hvolft
drap ég föður minn“ segir sögumað-
ur í upphafi bókarinnar (7). Morðið
var þó ekki raunverulegt heldur póli-
tískt – starfsferill sonarins varð föð-
urnum að falli í landi þar sem vald
yfir hinu prentaða orði var gulls
ígildi. Í bók Jerofejevs er faðirinn
hinn góði Stalín og samband föður og
sonar er uppistaða bókarinnar.
„Faðir minn ól mig að sjálfsögðu
ekki upp til að verða andófsmaður,
það hefði hann ekki einu sinni í sín-
um verstu martröðum dreymt um,
en hann sýndi mér heiminn og það
nægði. Ég varð aldrei Sovétmaður“
(313). Faðir og sonur reyndust báðir
hugsjónamenn, þeim þótti óumdeil-
anlega vænt hvor um annan, en hug-
myndafræðin sem þeir aðhylltust
var óásættanleg og olli því óyfirlýstu
stríði þeirra á milli.
Bókin fjallar jöfnum höndum um
mikilvægi rússneskrar menningar
og aðgang að ólöglegri vestrænni
menningu. Hinu góða og stöðuga í
rússneskri menningu er hampað –
ekkert fær haggað gildi vináttunnar,
hlýju vodkans og mætti bönjunnar
(gufubaðsins) – ekki einu sinni
frönsk tímarit og bandarískar bíó-
myndir. Auðveldur aðgangur sögu-
hetjunnar að erlendu menningarefni
hefur þó gríðarlega mikil áhrif á
hana – sem og foreldrana sem þrátt
fyrir kraftmikla þátttöku í menning-
arlífi Parísar verja alltaf Sovétkerfið
og allt sem það stóð fyrir. Síðar kem-
ur þó í ljós að faðirinn var ekki ein-
ungis menningarfulltrúi Sovétríkj-
anna í París, hann var einnig
njósnari fyrir öryggislögregluna,
KGB, og því mikilvægt fyrir hann að
vera í góðu sambandi við háttsetta
Frakka. Söguhetjan skilur þó ekki
sem ungur maður hvernig þau gátu
bæði notið forboðinna ávaxta og var-
ið stjórnvöld sem fordæmdu vest-
rænan lífsstíl.
Parísardvölin verður til þess að
söguhetjan vaknar einn góðan veð-
urdag upp við það að hafa svikið
heimalandið – án þess að hafa tekið
eftir því. Henni reyndust þó þessi
svik auðveld – hún tapaði ekki
Moskvu barnsáranna, heldur ein-
faldlega tengslunum við föðurlandið.
Sem unglingur og ungur maður
gekk söguhetjan um í frönskum föt-
um og leðurjakka og naut for-
réttinda þess að hafa sovéskan
diplómatapassa. Hann naut þannig
góðs af starfsferli föðurins en þrátt
fyrir að áhrifin beini syninum á aðr-
ar hugmyndafræðilegar brautir
reynast þeir feðgar eiga ýmislegt
sameiginlegt og meðal annars er ljúf
frásögn af kynnum þeirra feðga af
Íslandi.
Faðirinn stoppar stutt á Íslandi í
síðari heimsstyrjöld en sonurinn
kynnist íslenskri konu í Moskvu,
Ástu, sem vinnur fyrir íslenska
sendiráðið. Til þess að komast
óáreittur inn í íbúð hennar þarf hann
að virka útlenskur – og í frönsku
múnderingunni tekst honum að
blekkja verðina. Hann kemst inn til
Ástu, lærir ýmislegt um íslenska siði
– og gleymir aldrei fallega ávarpinu
„elskan mín.“ Samskipti við útlend-
inga og frjáls ferðalög um Evrópu
leiddu til þess að söguhetjan kynnt-
ist menningar- og hugmyndaheimi
óvinarins og myndaði sér þar af leið-
andi sterkar skoðanir á heimalandi
sínu. Smám saman fæddist and-
ófsmaður og rithöfundur.
Viktor Jerofejev sjálfur er fæddur
árið 1947 og faðir hans starfaði í ut-
anríkisþjónustu Sovétríkjanna. Líkt
og söguhetjan lagði Jerofejev stund
á bókmenntanám og varð meðlimur í
rithöfundasambandi Sovétríkjanna
árið 1979. Hann var rekinn úr rithöf-
undasambandinu nokkrum mán-
uðum síðar vegna andsovésks athæf-
is en fékk inngöngu á ný árið 1988.
Fyrsta bók hans, Rússnesk fegurð,
hefur verið þýdd á 27 tungumál og
ásamt því að skrifa skáldsögur og
styttri prósa skrifar hann reglulega í
rússnesk, bandarísk og þýsk dagblöð
og tímarit.
Stalín góði er greinilega byggð að
miklu leyti á lífshlaupi Jerofejevs en
hann tekur þó skýrt fram í upphafi
að allar persónur bókarinnar, sögu-
maður meðtalinn, séu uppspuni.
Söguhetjan veltir því fyrir sér af
hverju rithöfundar skrifi yfirleitt
sjálfsævisögur og kemst að þeirri
niðurstöðu að það sé rithöfundum
nokkurs konar krankleiki sem stafi
af sömu hvötum og fái fólk til að
skera upphafsstafi sína í trébekki.
Það sé ekki nóg að skilja eftir sig
skáldverk, höfundurinn þurfi einnig
að koma fram og útskýra sig. Jerof-
ejev segir þó að lesendur skuli lesa
þessa bók líkt og hún sé píanó. Text-
inn sé opinn til túlkunar og sérhver
lesandi megi lesa út úr honum sitt
eigið tónverk. Mörk skáldskapar og
veruleika eru oft óljós og sérstaklega
í Stalín góði þar sem rithöfundurinn
fjallar um rithöfundinn og þar sem
vald orðsins er grundvöllur tilveru
bæði söguhetjunnar og höfundarins.
Skáldskapurinn snertir bæði hið op-
inbera líf söguhetjunnar sem Sovét-
borgara og einkalíf Jerofejevs sem
rithöfundar – í báðum tilvikum er
raunveruleikinn óáþreifanlegur:
„Bókmenntir eru ekki annað en
uppspuni, en Sovétríkin voru heims-
veldi máls og mynda. Útlendingar
eiga erfitt með að skilja að lífið í
þessu landi, fram til dagsins í dag,
þrátt fyrir miklar breytingar, er að-
allega til í höfðinu, í undirmeðvitund-
inni, í myndrænu kerfi orðsins og
ekki í raunveruleikanum, eins og í
öðrum löndum. Tungumálið er eina
röksemdin fyrir tilveru Rússlands.
Flokknum var lífsnauðsynlegt að
viðhalda einokun orðsins, líkt og ein-
okun á vodka. Hver árás á einok-
unina var skilin sem afþrýsting
valdsins. Í desember árið 1977, þá
þrjátíu ára gamall, fékk ég þá vit-
stola hugmynd að setja fram bók-
menntalega kjarnorkusprengju“
(325).
Það er einmitt þessi bókmennta-
lega kjarnorkusprengja sem veldur
því að faðir Jerofejevs missir mann-
orðið og vinnuna. Árið 1979 birti
Jerofejev í félagi við aðra unga rit-
höfunda Sovétríkjanna almanak,
Metropol, sem var af stjórnvöldum
talið and-sovéskt. Olli það brott-
rekstri Jerofejevs úr rithöfunda-
sambandinu og varð til þess að hann
gat fyrst birt skáldverk sín á síðustu
árum Sovétveldisins. Eins og Jer-
ofejev segir sjálfur var það ekki
tungumálið sjálft heldur vald
Flokksins yfir því sem máli skipti. Í
raunveruleikanum, og í skáld-
skapnum, varð hin bókmenntalega
kjarnorkusprengja til þess að ferill
föðurins var dauðadæmdur og hann
settur í fánýtt skrifstofustarf við að
lesa flokksdagblöðin. Faðir sögu-
hetjunnar tekur þessari breytingu
göfugmannlega, í raun fórnar hann
sér fyrir son sinn og krefst þess ekki
af honum að hann biðjist opinberlega
afsökunar á „and-sovésku“ athæfi
sínu. Í stað þess að fórna bæði mann-
orði föður og sonar gefur faðirinn,
hinn góði Stalín, eftir: „Ef þú skrifar
bréfið, þá erum við báðir fallnir.“
Hann sjálfur átti enga möguleika á
uppreisn æru en Jerofejev stóð
óveðrið af sér. Faðirinn verður aðal-
fórnarlambið.
Þar sem bókin segir frá því hvern-
ig „forréttindastráklingur“ verður
rithöfundur og andófsmaður kemur
Jerofejev margoft inn á hlutverk rit-
höfundarins og þá sérstaklega stöðu
hans í landi eins og Rússlandi þar
sem rithöfundurinn er einnig í hlut-
verki samfélagsgagnrýnanda og sið-
ferðispostula. Hann bendir á hvernig
rússneskir rithöfundar nota oft kyn-
slóðabilið sem leið til að koma sam-
félagsádeilu sinni á framfæri – „bylt-
ingarsinnaði sonurinn og
afturhaldssami faðirinn“ er síend-
urtekið þema í rússneskum bók-
menntum en í bókinni dæmir sögu-
hetjan ekki föður sinn heldur setur
hegðun hans í samhengi við sov-
éskan veruleika.
Sagan er á allan hátt vel skrifuð og
spurningin hvað er skáldskapur og
hvað veruleiki skiptir í raun ekki
miklu máli í pælingum Jerofejevs.
Bókin er full augljósra ögrana (sem
hefjast strax með titlinum) og bókin
stendur fyllilega fyrir sínu sem
skáldævisaga. Jerofejev dregur upp
mjög raunhæfa mynd af lífi sovésks
forréttindafólks og forðast áfell-
isdóma og einfaldar niðurstöður.
Hann spyr föður sinn margoft að því
hvort hann hafi elskað Stalín og hann
fær alltaf mismunandi svör. Í byrjun
játaði faðir hans því en síðar talaði
hann um segulmagnaða persónu-
töfra Stalíns og hversu aðlaðandi
vald hans reyndist honum, hann neit-
ar spurningunni aldrei alveg.
Án þess að afhjúpa goðsögnina um
Stalín, þá ályktar höfundurinn sem
svo að hylli Stalíns meðal almennra
rússneskra borgara sé skýrt merki
um afturhaldssemi og þjóðinni sé
nauðsynlegt að horfa fram á veginn
og að trúa á sjálfa sig og draga mátt
stjórnvaldsins í efa: „á allt og alla
hafa Rússar trúað – nema sjálfa sig“
(11). Nánast öll umfjöllunarefni bók-
arinnar; Stalín, rússneskur þjóðar-
karakter, unglingavandamál, útlönd,
andófsmenn, flutningur fólks úr
landi og samskipti við útlendinga al-
mennt voru tabú í sovéskum bók-
menntum. Jerofejev tekur þau öll
fyrir og bók hans er þannig ekki bara
uppgjör sonar við föður sinn og
fjölskyldu heldur er hún uppgjör
rithöfundarins við Rússland og
Rússa.
Líkt og forverar hans frá nítjándu
öld tekur Jerofejev einnig að sér
hlutverk samfélagsgagnrýnanda og
siðapostula. Hann leysir ekki Rúss-
landsgátuna en hann er ósérhlífinn
og ann greinilega landi sínu. Jerofej-
ev trúir á Rússa og Rússland fram-
tíðarinnar. Það er þó spurning, hvort
Rússar líta enn til rithöfunda sinna
sem siðapostula – í samræðum mín-
um við kunningja um bókina sagði
einn að Jerofejev væri einmitt svona
höfundur sem útlendingum fyndist
góður en Rússar sjálfir væru orðnir
þreyttir á siðapredikunum. Það er þó
oft einkenni stórbókmennta að þær
endurspegla þjóðarsálina – og ber-
skjalda þannig lesendur sína meira
en þeir sjálfir vildu óska.
Undir lok bókarinnar, þegar Jer-
ofejev íhugar goðsögnina um Stalín í
fortíð og nútíð, segir hann Rússland
eiga góðan Stalín skilið. Leiðtoga
sem fólk getur litið upp til sem föð-
urímyndar og sem reynist þegar upp
er staðið traustsins verður. Á kápu
bókarinnar er þetta sett myndrænt
fram – brosandi myndarlegur ungur
maður með son sinn á háhesti stend-
ur fyrir hið persónulega en í bak-
grunni er mynd af Stalín. Föð-
urímyndin og alltumlykjandi
alræðisvaldið – gömul og ný stef í
rússneskum bókmenntum sem ef-
laust verður viðhaldið um ómunatíð.
Stalín góði
Sovésk tabú Nánast allt umfjöllunarefni bókarinnar; Stalín, rússneskur þjóðar-
karakter, unglingavandamál, útlönd, andófsmenn, flutningur fólks úr landi og
samskipti við útlendinga almennt, var tabú í sovéskum bókmenntum.
Nýjasta bók rússneska rithöfund-
arins Viktors Jerofejevs nefnist
Khoroshi Stalin eða Stalín góði og
er þroskasaga ungs forréttinda-
manns í Sovétríkjunum á árunum
eftir síðari heimsstyrjöld og fram
til þeirrar stundar er hann kemur
fram sem andófsmaður og rithöf-
undur í lok áttunda áratugarins.
Bókin er sjálfsævisöguleg en í
henni er hinn góði Stalín faðir
sögumannsins sem er áhrifamaður
innan sovéska kerfisins en missir
starfið vegna andófs sonarins.
Eftir Rósu
Magnúsdóttur
rosa@email.unc.edu
Höfundur leggur stund á doktorsnám
í sagnfræði.