Frjáls þjóð - 27.10.1952, Síða 3

Mánudaginn 27. október 1952.
FRJÁLS ÞJÓÐ
3
þjcileikkúAit:
Júnó og páfuglinn
Eftir Sean O’Casey
Leikstjóri: Lárus Pálsson
Fyrsta nýja verkefni Þjóð-
leikhússins á þessu leikári ei
Júnó og páfuglinn í þýðingi
Lárusar Sigurbjörnssonar. Höf-
undinn þarf ekki að kynna
nánar en gert hefur verið, þess
skal aðeins getið, að um efnið
er farið miklum kunnáttu-
höndum og leynir sér ekki, að
hér er maður á ferð, sem góð
tök hefur á persónum sínum,
orðræðum þeirra og skipting-
um. Hins vegar finnst mér
hann ekki alltaf jafnvandur að
meðulum, eins og þegar arfsvon,
sem bregzt, hefur úrslitaáhrif
á gang leiksins. íslenzkur höf-
undur hefði þar fengið orð í
eyra.
Um leikmeðferðina er það
skemmst af að segja, að hún er
yfirleitt hin lofsverðasta.
Til hlutverkanna hefur verið
vandað, og árangurinn er, að
þetta er með jafnbezt leiknu
sjónleikum Þjóðleikh. Valur
Gíslason hefur með „skipstjóra“
sínum, Jack Boyle mótað nýja
skapgerð (karakter) og Lárus
Pálsson skapað nýja manngerð
(type) sem fylgihnöttur hans,
Joxer Daly. Önnur ágætlega
leikin hlutverk voru Júnó
Boyle (Arndís Björnsdóttir),
Jonni sonur þeirra (Baldvin
Halldórsson), Nála-Nuget, klæð
skeri (Ævar Kvaran), frú
Taugred (Emilía Jónsdóttir) og
Jerry Oevin (Róbert Arnfinns-
son). Önnur voru sæmilega af
hendi leyst og þaðan af betur.
Mesta athygli vekur réttilega
leikur Vals Gíslasonar. Eg hef
aldrei séð honum takast betur,
og hefur hann þó margt vel
gert, svo sem í Óvæntri heim-
sókn undir stjórn Indriða
Waage. Þessi óbreytti maður,
skipstjóri að nafnbót, sem vill
vera húsbóndi á sínu heimili,
en nennir þó ekki að vinna
fyrir því, er lifandi og sann-
færandi frá byrjun til enda í
meðförum Vals. Persónan — og
raunar allar persónur leiksins
— er auðsjáanlega valin úr um-
hverfi höfundarins og því meiri
áherzla lögð á að bregða upp
raunsærri mynd slíkrar per-
sónu, sem klárar sig út úr erf
iðleikunum, en dramatísk á
;ök. Hann lendir því uta
/ið alvöru leiksins, sem kemv
úður á fjölskyldu hans. Han
3r hinn sprangandi páfugl
'iverju sem dynur, slUnginn, e
fákunnandi, og virtist mér Va1
ur í alla staði túlka skilnin
höfundarins á persónunni. Hir
sísýslandi umstangsmikla kona
hans, Júnó, er sennilega erfið-
asta hlutverkið. Hún er eina
manneskjan, sem ekki reynir að
flýja erfiðleikana í þessari
sjálfselsku fjölskyldu. Arndís
sýndi okkur eðlileg viðbrögð
heilbrigðrar almúgakonu, bæði
í meðlæti og mótlæti. Slíkar
konur eru allt í öllu, og reynir
því á frjótt ímyndunarafl til
að túlka hina tíðu og oft hröðu
viðbragðsskiptingu hversdags-
konunnar. Einstakar setningar
hefðu getað notið sín betur, en
hitt er þó meira um vert, að
góðum skilningi sé náð. Fylgi-
hnöttur „skipstjórans", þegar
byrlega blés, var ný og
skemmtileg manngerð hjá
Lárusi Pálssyni. Hann berg-
málaði „skoðanir“ skipstjórans
í orðskviðum og kvæðabrotum,
en var fljótur að forða sér, er
hættu bar að höndum. Lárus
mun hafa gert hann að sjálf-
stæðari persónu og minni
„skugga“, en höfundurinn
ætlast til. En skemmtileg var
hún, eins og við mátti búast.
Angist og dauðakvíða hins fatl-
aða liðhlaupa, Jonna, sýndi
Baldvin Halldórsson svo skýrt,
sem fremst var á kosið. Mikill
hluti leiksins er þögull, en þó
engu áhrifaminni Þaulunninn
og sterkur leikur. Eins var líka
allt vel um leik Róberts Arn-
finnssonar í hlutverki Jerrys,
hins gamla unnusta dótturinn-
ar, Maríu. Jerry er alvarlegur
og heiðarlegur, en haldinn
sömu fordómum og umhverfi
hans og bregzt því Maríu að
lokum. Róbert er oft býsna
sterkur í látlausum leik, sem
er mikið hrós, en verðskuldað.
Unga stúlkan, María, sem lang-
ar til að vaxa upp úr umhverfi
Baldvin Halldórsson í hlutverki
Jonna og Arndís Björnsdóttir
í hlutverki Júnó Boyle.
sínu, en fellur fyrir spjátrungi,
kom ekki skýrt fram í leik
Herdísar Þorvaldsdóttur. Her-
dís lék þar rétt eftir bókstafn-
um, en virtist hafa óljósa hug-
mynd um, hvers konar stúlku
hún væri að leika. Áminnztur
spjátrungur, Bentham barna-
kennari, sem skrifaði hina ör-
lagaríku erfðaskrá, var leikinn
af Gesti Pálssyni. Gestur gerði
virðingarverða tilraun í byrj-
un að sýna, að hann ætti að
vera af fínni tegundinni, en
það var sem Gesti og leikstjór-
anum hefði komið saman um, er
líða tók á 2. þátt, að bezt væri
að láta sem minnst á þessum
fína manni bera og samlaga
hann umhverfinu. Svipaða sögu
er um Regínu Þórðardóttur að
segja í hlutverki frú Madigan,
sem á að vera ein af
þeim konum, sem alls stað-
ar eru nærstaddar, þar sem
eitthvað er á seyði. Þó var
því eigi þannig farið, að Regína
ylli ekki hlutverkinu. Byrjun-
in, sem var einna erfiðust,
var góð. En síðan dró úr leikn-
um og á þar leikstjórinn eigi
óskilda sök. Regínu hættir oft
við að hverfa í tilbreytingar-
lausan sveitakonu stíl. Almúga
kona í stórborg er allt önnur
manntegund. Einkalíf nágrann-
ans er líka hennar einkalíf,
sem hún lifir og hrærist í. Við-
brögð hennar eru því snöggt
vita, hvort lögin nái til þeirra,
„er í annarra kónga ríkjum
hrasa og undir annarra kónga
lögum falla.“ Þess vegna segj-
ast þeir ekki voga, „vors fá-
fræðis vegna og vanskilnings
þar um að dæma, þar lífið er í
veði.“ Dæma þeir því mál Helga
„til næsta Öxarárþings fyrir
herra höfuðsmanninn, lög-
mennina og lögréttuna. En
virðist fóvetanum á Bessastöð-
um bráðari þörf eður nauðsyn
— megi maðurinn um hlaup-
ast — þar um að dæma, þá
dæmum vér þetta mál fyrir
hann og lögmanninn Árna
[Oddsson] heima í héraði, þar
þeir til setja, og Helga á það
héraðsþing skyldugan að koma,
eður og til næsta Alþingis."
Þessu næst virðist Ari hafa
sent Helga suður aftur með
héraðsdóm þennan upp á vas-
ann. Fór Helgi suður að Bessa-
stöðum, en fóvetinn þar, Jens
Söffrensson, vildi ekki við hon-
um taka til gæzlu. Taldi hann,
að Ari sýslumaður hefði átt að
fella yfir honum raunverulegan
dóm og varðveita síðan allt til
Alþingis. Hófst nú reiptog um
Helga milli valdsmannanna. —
Sendi Jens Söffrensson bréf
Árna lögmanni Oddssyni á
Leirá og beiddist dóms um það,
hvort hann (þ. e. fógetinn)
„væri skyldugur að ábyrgjast
eður varðveita Helga Þorgeirs-
son undir endilegan dóm fyrir
hans misverk.“ Um þetta felldi
Árni lögmaður dóm á Leirá 11.
nóvember um haustið. Var hann
á þá leið, að „ofanskrifuðum
Jens Söffrenssyni (sé) rétt gert
að færa greindan Helga Þor-
geirsson þeim sýslumanni, sem
honum er næstur og hann þá
öldungis viðskilinn við þrátt-
skrifaðan Helga. En síðan færi
hver sýslumaður hann frá sér
í góðri geymslu til annars, inn
til þess hann kemst til Ara
Magnússonar, og honum rétt-
fluttur til ábyrgðar, kostnaða-
og varðveizlu, inn til þess hann
fær sinn rétta dóm eftir kóng-
legra mandata og laganna
hljóðan, þar Ari hefur dæmt
mál þessa Helga til Alþingis. En
þessi dómur birtist og afhend-
ist sérhverjum sýslumanni,
sem Helgi verður til færður,
þar til maðurinn og dómurinn
kemst til Ara Magnússonar.“
Nú hefur Helgi enn á ný orð-
ið að hefja píslargöngu vestur
á bóginn. Hefur hann þá þegar
um veturinn verið færður á
milli sýslumanna, unz, „maður
og dómur“ komust alla leið
vestur að Ögri. Reiddist Ari
mjög, er hann fékk sendingu
þessa. Tók hann saman langt
skjal, þar sem hann gagnrýnir
dóm Árna lögmanns, er hann
telur alrangan, m. a. sakir þess,
að lögmaðurinn austan og sunn-
an hafi ekki „myndugleik að
dæma á þá voða eður vanda,
sem eru í lögmannsdæmi
Magnúsar Björnssonar, lög-
manns norðan og vestan.“ En
hvað sem allri gagnrýni leið.
hefur Ari vafalaust orðið að
láta við svo búið standa. Hjá
honum hefur Helgi verið í haldi,
þar til Alþingi skyldi háð um
sumarið. Þá hefur sýslumaður
tekið fangann með sér suður.
Hinn 29. júní 1641 á Öxarár-
þingi nefndu lögmenn sína sex
mennina hvor í dóm um mál
Helga. Komust dómsmenn að
þeirri niðurstöðu, að álitamáJ
gæti verið, hvort afbrot Helga
heyrði undir íslenzka eða enska
dómstóla. Kváðust þeir ekki
treysta sér til að gera um það
um hraðari en fram kemur í
'eiknum. Fyrirliði úr flokki
föðurlandsóvina var leikinn af
Þorgrími Einarssyni, lítið hlut-
verk, en krafðist fastrar og
einbeittrar framkomu.
í leikstjórn var töluvert lagt
af hendi Lárusar Pálssonar, þótt
vmislegt megi að henni finna.
Undarlegt er það, hve oft hann
brýtur í bág við leiðbeiningar
höfundarins, þegar breytingar
verða síður en svo til bóta. Ég
vil nefna eitt til tvö dæmi.
Munurinn á sviðinu í 1. og
2. þætti á að vera miklu meiri,
fyrir og eftir að húsbóndanum
áskotnast arfurinn. Nýi sófinn
/ekur t.d. miklu meiri eftir-
ekt á miðju sviði en úti við
/egg. En eins og nú var, virtist
fljótu bragði lítil breyting á
irðin. Skæruliðar, búnir
ikammbyssum koma inn í síð-
asta þætti og skipa flutninga-
nönnunum að rétta upp he.id-
urnar, þar sem þeir standa,
hvað þeir gera auðsjáanlega
með hangandi hendi. Þetta at-
riði er dauft hjá því, sem höf-
undurinn hugsar sér^-þar sem
þeir eiga að ganga aftur á bak
með hendurnar yfir höfði sér
þvert yfir sviðið. Það á að und-
irbúa hámark atriðisins, þegar
Jonni er tekinn. í heild var
leikstjórn Lárusar þó venju
fremur vel af hendi leyst.
Sv. B.
Bóka-
markaður
á Skólavörðustíg 17
Mikið og fjölbreytt úrval
bóka fyrir hálfvirði og það-
an af minna.
LiVft) inn.
lídiii' en bestu
bteliuenni'
seljast npp
fullnaðarályktun, en vísuðu
málinu til lögmanna og lög-
réttu.
Dómur lögmanna og lögrét.tu
féll hinn sama dag. Var hann á
þá leið, „að eftir lögum fynd-
ist þeim manni, Helga Þor-
geirssyni, eigi sú vægð, að hann
mætti frá því straffi frelsast,
sem í stóradómi ályktast um
þrjú hórdómsbrot, með því
dómur ber vitni um, að hann
hafi í tvö hórdómsbrot fallið,
síðan burt hlaupið í England og
þar gifzt að sinni konu lifandi,
og ei með dómi frá henni skil-
inn, annað en hvað hans útlegð
var lýst, þá hann hafði í burt
hlaupið með annarlegri stelpu,
síðan hér upp á fanginn á ís-
landi og undir þennan alþingis-
dóm færður. Því í nafni
heilagrar þrenningar var þar
svo um ályktað, hann straffist
á lífinu eftir Recess og stóra-
dómi.“
Var dómnum þegar fram-
fylgt og Helgi tekinn af lífi þar
á þinginu.
[Heimildir: Alþingisbœkur
íslands.]
------4-----
Dórasmálaráöherra gefur
stjórnarflokkunum vín-
veitingaleyfi tilfjárðflunar
FRJÁLS ÞJ[ÓÐ sagði frá því
22 f.m., að blaðið hefði snúið
sér til dómsmálaráðuneytisins
og óskað að fá skýrslu um vín-
veitingarleyfi þau, er gefin
hafa verið hér í bæ, en dóms-
málaráðuneytið hefði eftir
endurtekin umhugunarfrest
neitað að láta þessar upplýsing-
ar í té.
Nú hefur þó framkomið
skýrsla um vínveitingaleyfi
í Reykjavík fyrri hluta þessa
árs.
Samkvæmt skýslum hafa
átthagafélög fengið 85 vínveit-
ingaleyfi fyrstu 6 mánuði þessa
árs, starfsmannafélög ýmis-
konar 74, stjórnmálafélög 73,
skipshafnir og starfsfólk stofn-
ana 48, félög listamanna 41,
stofnanir ýmislegar 34, stúd-
entar 33, fulltrúaráð og fé-
lagsstjórnir 30, spilafélög og
Bláa stjarnan 17, nemendafé-
lög 16, erlend félög og kynn-
ingarfélög 15, íþróttafélög 11,
ýms félög 11, einstaklingar 4,
alls 492 leyfi. Af þessum leyfum
hafa 101 verið notuð í Sjálf-
stæðishúsinu, 92 í Tjarnarcafé,
78 í Tivoli, 73 Breiðfirðinga-
búð, 47 í Þjóðleikhúsinu, 46 á
Laugaveg 162, 19 í Þórskaffi,
18 í Verzlunarmannahúsinu og
18 á 7 veitingastöðum, 1—4 á
hverjum.
Undanfarin ár, 1951 og 1950,
hafa verið veitt 900—1100 vín-
veitingaleyfi árlega.
Stjórnmálaritstjórar Tímans
og Mbl. hafa svo gefið við-
bótaskýrslur um þau vínveit-
ingaleyfi, sem stjórnmálaflokk-
arnir hafa fengið. Þær er að
finna í viðræðum, sem staðið
hafa nú um nokkra hríð, þeirra
milli. Þær viðræður hóf stjórn-
málaritstjóri Tímans Jjullur
vandlætingar um veitingu þess-
ara vínveitingaleyfa. Hann
sagði, að talið væri, að Sjálf-
stæðisfélögin í Reykjavík hefðu
fengið 200 vínveitingaleyfi og
Heimdallur, barnafélagið með
12 ára aldurstakmarkið 50 leyfi
á einu ári, og skoraði á Mbl.
að leiðrétta eða afsanna, ef
þetta væri ekki rétt.
Stjórnmálaritstjóri Mbl. lét
þá ekki á svörum standa. Ekki
neitar hann því, að sjálfstæðis-
félögin í Rvík hafi fengið 200
vínveitingaleyfi á ári og Heim-
dallur 50, heldur er það, sem
hann hefur fram að bera efnis-
lega þetta: Þér ferst Flekkur
að gelta. Þú yrkir sálma. Sið-
ferðisáhugi ykkar Framsóknar-
manna í áfengismálum stafar af
öfund vegna vínveitingaleyfa i
Sjálfstæðishúsinu. Þið fáið ykk-
ur vínveitingaleyfi og ásakið
síðan dómsmálaráðherra fyrir
að „láta eitt yfir alla ganga“.
Svo sendir Áfengisverzlun rík-
isins „undir stjórn Eysteins
Jónssonar“ áfengi til unglinga
úti á landsbyggðinni. „Fram-
sóknarmenn una því vel að
bindindisáhugi sálmaskáldsins
frá Kirkjuboli bitni á andstæð-
ingunum, þó að þeir meti á-
fengisveitingu sjálfum sér til
handa mun meira.“
Þegar stjórnmálaritstjóri
Tímans fékk þessa ádrepu, varð
honum ljóst, að hann hafði
„dansað í myrkri“, er hann
hugðist greiða andstæðingum
sínum hin þungu högg. Flokkur
hans hafði vandlega dulið hann
þess, hvernig hann hafði með
þessi mál farið. Það er því ekki
að undra, að í þeim bardaga, er
hér fór á eftir, minnti hann
helzt á bardagamann, er hefur
smeygt sér út fyrir kaðlana og
hangir utan í þeim. Hann
dæmdi sig jafnvel í
þessu máli úr ritstjórnarsæti
Tímans, en gaf sér „orðið
frjálst“ á 4. síðu blaðsins, eins
og hverjum öðrum sekum úti-
legumanni. Þar gekk hann til
viðurkenningar á því, að „fyrir
það er sízt að synja“, að flokks-
bræður hans hafi fengið vín-
veitingaleyfi, en hann „reikn-
ar“ „með þeirri sómatilfinningu
hjá þeim, að þeir vilji láta
þögnina hjúpa slíkt í lengstu
lög.“ Dómsmálaráðherra líkir
hann við „sýslumann, er átti
enga ábyrgðartilfinningu aðra
en flokksvitund“, og gætti þess
eins að glæpirnir skiptust jafnt
milli flokka.
Stjórnmálaritstjóri Tímans
og Mbl. hafa í þessum viðræð-
um unnið til sama hróss og
Þórður kakali og Gissur Þor-
valdsson, er þeir fluttu mál sitt
fyrir konungi: Hvorugur hefur
ósannað annars sögu. Þess
vegna má trúa því, sem þeir
segja og viðurkenna um vín-
veitingaleyfin til stjórnmála-
flokkanna. En það er í aðal-
atriðum þetta:
Dómsmálaráðuneytið lief-
ur gefið stjórnmálaflokkun-
um vínveitingaleyfi „eftir
stjórnmálaskoðunum um-
sækjenda“, þ. e. flokksfélög-
um Sjálfstæðismanna og
Framsóknarmanna, til fjár-
öflunar fyrir flokksstarf-
semina og til að tæla ung-
linga til fylgis við flokkana.
Af þögn stjórnmálaritstjór-
anna má vita það, að ekki hafa
önnur stjórnmálafélög en félög
Sjálfstæðismanna og Fram-
sóknarmanna fengið þessi leyfi.
Ekki er ólíklegt, að stjórn-
málafélögin hafi raunverulega
fengið fleiri vínveitingaleyfi en
skráin sýnir, og hafi önnur fé-
lög verið látin leppa þau. —
Þannig gætir vel hugsazt að
leyfin til spilafélaga og Bláu-
stjörnunnar hafi raunverulega
gengið til Sjálfstæðisflokksfé-
laganna. Það gerir ólund Fram-
sóknarmanna enn skiljanlegri.
Gera má ráð fyrir að flokks-
félögin hafi jöfnum höndum
notað vínveitingaleyfin til þess
að fá ódýrara (eða ókeypis)
húsnæði fyrir samkomur sínar
og til þess beinlínis að selja
veitingahúsunum þau. Hvert
Framh. á 4. síðu.